نمودار ۴-۱ باکس پلات متغیر محافظه‌کاری

۲- تغییرات بازده سهام: این متغیر که متغیر وابسته پژوهش می‌باشد برای محاسبه آن بازده سال آتی را از بازده سال گذشته کم می‌کنیم. خود مقدار بازده، مستقیم از اطلاعات سی­دی ره­آورد نوین قابل استخراج است. که در این پژوهش میانگین آن برابر با ۲۴/۶ و انحراف معیار آن برابر با ۵۴/۵ می‌باشد که نزدیک بودن مقدار انحراف معیار به میانگین نشان از پراکندگی این متغیر دارد که در نمودار باکس پلات نیز این پراکندگی به خوبی نشان داده شده است در این نمودار مشاهده می‌شود که حداکثر آن برابر با ۱۷/۳۰ و حداقل آن برابر با ۱۰/۰ می‌باشد.

نمودار ۴-۲ باکس پلات متغیر تغییرات بازده

۳- نسبت تغییرات حقوق صاحبان سهام به دارییها: این متغیر که متغیر وابسته پژوهش می‌باشد برای محاسبه آن مقدار حقوق صاحبان سهام را از صورت مالی ترازنامه تقسیم بر کل دارییها می‌کنیم. که در این پژوهش میانگین آن برابر با ۰۷۲۸/۰ و انحراف معیار آن برابر با ۰۷۹/۰ می‌باشد که نزدیک بودن مقدار انحراف معیار به میانگین نشان از پراکندگی این متغیر دارد که در نمودار باکس پلات نیز این پراکندگی به خوبی نشان داده شده است در این نمودار مشاهده می‌شود که حداکثر آن برابر با ۸۲/۰ و حداقل آن برابر با ۰۰۱۸/۰ می‌باشد.

نمودار ۴-۳ باکس پلات متغیر تغییرات حقوق به دارایی

۴- اهرم مالی: این متغیر که متغیر کنترلی پژوهش می‌باشد برای محاسبه آن، مقدار کل بدهی را از صورت مالی ترازنامه تقسیم بر کل دارییها می‌کنیم. که در این پژوهش میانگین آن برابر با ۶۳۲/۰ و انحراف معیار آن برابر با ۲۲۷/۰ می‌باشد که پایین بودن مقدار انحراف معیار به میانگین نشان از عدم پراکندگی این متغیر دارد که در نمودار باکس پلات نیز این عدم پراکندگی به خوبی نشان داده شده است در این نمودار مشاهده می‌شود که حداکثر آن برابر با ۷۲/۱ و حداقل آن برابر با ۰۲/۰ می‌باشد.

نمودار ۴-۴ باکس پلات متغیر اهرم مالی

۵- اندازه: این متغیر که متغیر کنترلی پژوهش می‌باشد برای محاسبه مقدار آن، از کل درآمد شرکت لگاریتم گرفته می‌شود. که در این پژوهش میانگین آن برابر با ۸/۵ و انحراف معیار آن برابر با ۶۲۴/۰ می‌باشد که پایین بودن مقدار انحراف معیار به میانگین نشان از عدم پراکندگی این متغیر دارد که در نمودار باکس پلات نیز این عدم پراکندگی به خوبی نشان داده شده است. در این نمودار مشاهده می‌شود که حداکثر آن برابر با ۰۳/۸ و حداقل آن برابر با ۸۷/۳ می‌باشد.

نمودار ۴-۵ باکس پلات متغیر اندازه شرکت

۴-۴ آمار استنباطی

۴-۴-۱ آزمون فرضیه اول: بین محافظه‌کاری حسابداری و تغییرات بازده سهام رابطه معنا­داری وجود دارد.

H0: بین محافظه‌کاری حسابداری و تغییرات بازده سهام رابطه معناداری وجود ندارد.

H1: بین محافظه‌کاری حسابداری و تغییرات بازده سهام رابطه معنا­داری وجود دارد.

1. پیش فرض نرمال بودن خطاها

شکل ۴-۶ نمودار نرمال جهت بررسی نرمال بودن توزیع خطاها

در این نمودار مشاهده می‌شود که توزیع خطا‌های متغیرها از توزیع نرمال پیروی می‌کند.

1. پیش فرض نرمال بودن باقی­‌مانده‌ها از طریق نمودار نرمال باقی­مانده­ها(P-P)

شکل ۴-۷ نمودار نرمال جهت بررسی نرمال بودن باقی­‌مانده‌ها

در نمودار فوق مشاهده می‌شود که باقی­ماند‌ه­ها حول خط مورب قرار ‌گرفته‌اند ‌بنابرین‏ دارای توزیع نرمالی هستند.

1. پیش فرض مستقل بودن خطاها

در جدول فوق مشاهده می‌شود که مقدار دوربین واتسون به دست آمده برابر با ۷/۱ می‌باشد چون این مقدار بین ۵/۱ تا ۵/۲ قرار گرفته لذا می‌توان گفت که خطاهای متغیرها مستقل از هم نمی­باشند.

جدول۴-۳ خلاصه مدل رگرسیون فرضیه اول

ضریب همبستگی

ضریب تعیین

خطای معیار تخمین

آزمون دوربین- واتسون

F

خطا(sig)

۳۰۴/۰

۰۹۳/۰

۲۹/۵

۷/۱

۳۳/۲۳

۰۰۱/۰

برای تاثیرگذاری متغیر مستقل بر متغیر وابسته نیاز است که بین متغیر وابسته و متغیر مستقل همبستگی وجود داشته باشد که در این فرضیه میزان همبستگی ایجاد شده (۳۰۴/۰) در حد نسبتا قابل قبولی است و قابل استناد می‌باشد. مقدار ضریب تعیین، میزان دقت مدل را برای پیش ­بینی متغیر وابسته اندازه ­گیری می‌کند لذا هر چه مقدار آن به سمت ۱ برود نشان از دقت مدل در پیش ­بینی متغیر وابسته است که این مقدار‌(۰۹۳/۰) نشان می­دهد. متغیرهای مستقل تا حدودی توانایی پیش ­بینی متغیر وابسته را دارند ‌بنابرین‏ می‌توان گفت که مدل توسط متغیر مستقل تبیین شده است.

برای بیان نتایج آزمون رگرسیون بایستی رابطه خطی بین دو متغیر مستقل و وابسته ایجاد شود به عبارتی مدل باید معنادار باشد، که تشخیص وجود یا عدم وجود رابطه خطی و معنادار بودن مدل به وسیله آزمون فیشر(f) میسر است. میزان خطای آن در این فرضیه ۰۰۱/۰ می‌باشد و چون مقدار خطای محاسبه شده کمتر از ۰۵/۰ درصد است ‌بنابرین‏ این بدان معنی است که مدل معنادار شده است.

جدول۴-۴ ضرایب رگرسیون فرضیه اول

Y_t=a+b₁x₁

ضرایب غیر استاندارد

ضرایب استاندارد

t

خطا(sig)

متغیر وابسته

متغیرهای مستقل

B

خطای معیار

Beta

تغییرات بازده سهام

مقدار ثابت

۸۷/۳

۹۱/۱

۰۲/۲

۰۴۳/۰

محافظه‌کاری

۳۷/۱

۱۶۹/۰

۲۹۶/۰

۱۳/۸

۰۰۱/۰

اهرم مالی

۶۹/۱

۸۹۸/۰

۰۶۹/۰

۸۸/۱

۰۶۰/۰

اندازه شرکت

۰۰۸/۰-

۳۲۶/۰

۰۰۱/۰

۰۲۵/۰-

۹۸۰/۰

در جدول فوق مشاهده می­ شود که میزان خطای آزمون ضرایب متغیر محافظه‌کاری کمتر از۰۵/۰ درصد است(۰۰۱/۰) لذا این متغیر توانایی تأثیرگذاری بر متغیر وابسته(تغییرات قیمت سهام) را دارد. به عبارتی بین محافظه‌کاری حسابداری و تغییرات بازده سهام رابطه معنا­داری وجود دارد.

۴-۴-۲ آزمون فرضیه دوم: بین محافظه‌کاری حسابداری و تغییرات نسبت حقوق صاحبان سهام به دارایی رابطه معناداری وجود دارد.

H0: بین محافظه‌کاری حسابداری و تغییرات نسبت حقوق صاحبان سهام به دارایی رابطه معنا­داری وجود ندارد.

H1: بین محافظه‌کاری حسابداری و تغییرات نسبت حقوق صاحبان سهام به دارایی رابطه معنا­داری وجود دارد.

1. پیش فرض نرمال بودن خطاها

شکل ۴-۸ نمودار نرمال جهت بررسی نرمال بودن توزیع خطاها

در این نمودار مشاهده می‌شود که توزیع خطا‌های متغیرها از توزیع نرمال پیروی می‌کند.

1. پیش فرض نرمال بودن باقی­‌مانده‌ها از طریق نمودار نرمال باقی­مانده­ها(P-P)

شکل ۴-۹ نمودار نرمال جهت بررسی نرمال بودن باقی­‌مانده‌ها

در نمودار فوق مشاهده می‌شود که باقی­ماند‌ه­ها حول خط مورب قرار گرفته اند ‌بنابرین‏ دارای توزیع نرمالی هستند.

کیفیت گزارشگری مالی یک کالای باارزش است. صرف‌نظر از این الزام قانونی وجود دارد یا خیر، یک حسابرسی که بر کیفیت گزارشگری مالی می‌افزاید باارزش بوده و از بُعد هزینه یک حسابرسی خوب، اثربخش است، زیرا هزینه سرمایه را کاهش داده و ثروت سهام‌داران و اعتبار مدیریت را در دیده سرمایه‌گذاران افزایش می‌دهد. ‌بنابرین‏ شرکت‌ها باید سعی کنند کیفیت گزارشگری مالی را افزایش دهند تا جایی که هزینه نهایی بهبود کیفیت برابر منافع نهایی آن در قالب افزایش ثروت سهام‌داران شود. ازاین‌رو هزینه حسابرسی باید افزایش یابد و مدیریت ارشد شرکت و اعضای هیئت‌مدیره نیز باید ‌در مورد عملکرد حسابرسان داخلی شرکت بیشتر بدانند تا دین وسیله کیفیت گزارشگری مالی افزایش یابد. در صورت افزایش کیفیت گزارشگری مالی، بازار آن را بی‌مزد نمی‌گذارد و هزینه سرمایه را کاهش می‌دهد(کوهن، ۲۰۰۲).

کیفیت گزارشگری مالی علاوه بر کیفیت حسابرسی و استانداردهای حسابرسی به عوامل دیگری بستگی دارد. استانداردهای حسابداری و حسابرسی منتشره از دور زیبا به نظر می‌رسند، ولی هر فردی که صورت‌های مالی شرکت‌هایی که محافظه‌کارانه عمل نمی‌کنند را تهیه و به طور دقیق حسابرسی، بررسی و تجزیه و تحلیل کند، ‌به این نتیجه می‌رسد که حسابداری واقعاً یک پدیده بی‌قاعده است. وضعیت واقعی شرکت ‌به این بستگی دارد که شرکت‌ها و حسابداران آن ها استانداردهای حسابداری و حسابرسی را چگونه تفسیر کرده و به کار گیرند. به طور خلاصه کیفیت گزارشگری مالی محصول مشترکی از حداقل چهار عامل زیر می‌باشد:

1. 1. نگرش و انگیزه های مدیریت؛

1. 1. کیفیت حسابرسی؛

1. 1. تخصص اعضای کمیته حسابرسی؛

1. استانداردهای حسابداری.

این چهار عامل هر یک به عنوان حلقه اتصال از یک رشته کامل به‌حساب می‌آید و هر یک از این حلقه‌ها که به خوبی عمل نکند، عملکرد رشته را مختل می‌سازد (ثقفی و ابراهیمی، ۱۳۸۸، ۳۶). در این مطالعه، برای اندازه‌گیری کیفیت اطلاعات حسابداری شرکت از معیار کیفیت اقلام استفاده می‌شود. در ادامه مفاهیم مربوط به اقلام تعهدی^[۱۳] تشریح می‌شود.

۲-۸- اقلام تعهدی

همان گونه که هیئت استانداردهای حسابداری مالی در استاندارد حسابداری شماره ۹۵ بیان می‌دارد جریان‌های نقدی ناشی از فعالیت‌های عملیاتی عموماً شامل آثار نقدی معاملات و سایر رویدادهایی است که تعیین‌کننده سود خالص می‌باشد. با توجه به تعریف فوق چنین استنباط می‌شود که اقلام تعهدی تفاوت بین سود خالص و جریان نقدی عملیاتی است. ازاین‌رو تفکیک سود حسابداری به اجزای نقدی و تعهدی و تأثیر این اجزا بر پیش‌بینی جریان‌های نقدی آتی برای سرمایه‌گذاران حائز اهمیت است(ثقفی و هاشمی، ۱۳۸۳). بر اساس مطالعات واکنش سرمایه‌گذاران به اقلام تعهدی و داده های جریان‌های نقدی نسبت به تحلیلگران که فقط از اقلام تعهدی در تصمیم‌گیری‌های خود استفاده می‌کنند، بیشتر است. همچنین واکنش تحلیلگران مالی به اقلام تعهدی و جریان‌های نقدی به دلیل این که اطلاعات فوق نشان‌دهنده توان عملیاتی واحد تجاری بوده و به لحاظ پیش‌بینی پذیری سود و بازده سهام اطلاعات مفیدی ارائه می‌کنند، دقیق تر از واکنش سرمایه‌گذاران است. این دقت نظر تحلیلگران باعث می‌شود که تحلیلگران فوق علاوه بر تحلیل تأثیر اقلام تعهدی و جریان‌های نقدی بر بازده سهام به تحلیل تأثیر اقلام تعهدی و جریان‌های نقدی بر بازده غیرعادی سهام نیز مبادرت نمایند(هریش لیفر و همکاران^[۱۴]، ۲۰۰۹).

۲-۸-۱- اجزای اقلام تعهدی

اقلام تعهدی را می‌توان به اجزای اختیاری و غیر اختیاری تفکیک نمود:

ب) اقلام تعهدی غیر اختیاری: آن دسته از اقلام تعهدی هستند که در محیط عملیاتی یک شرکت خاص وجود دارند و مدیریت معمولاً قادر به تغییر و دست‌کاری آن‌ ها نیست. به عبارت دیگر، این دسته از اقلام تعهدی بر اثر انجام مبادلات واحد تجاری ایجادشده‌اند. از جمله اقلام تعهدی غیر اختیاری می‌توان به تغییرات در حساب‌های دریافتنی، تغییرات در حساب‌های پرداختنی و تغییرات در موجودی کالا اشاره نمود.

اقلام تعهدی غیر اختیاری بر مبنای استانداردهای حسابداری شناسایی می‌شوند. در نتیجه، این اقلام به طور نسبی از دست‌کاری شدن توسط مدیریت در امان می‌باشند. لکن، اقلام تعهدی اختیاری می‌توانند نتیجه رفتار فرصت‌طلبانه مدیریت باشند(عرب مازار یزدی و طالبیان، ۱۳۸۷).

ب) اقلام تعهدی اختیاری: آن دسته از اقلام تعهدی هستند که در ارتباط با تصمیمات مدیریت واحد تجاری قابل تغییر است، یعنی تحت تأثیر رویه و خط مشی‌های انتخابی شرکت قرار دارد. هر چه مدیریت اختیار عمل بیشتری برای دست‌کاری اقلام تعهدی داشته باشد، امکان بهره‌گیری از آن‌ ها برای متأثر کردن سود افزایش می‌یابد. هزینه استهلاک، درآمد حاصل از سرمایه‌گذاری‌ها، سود و زیان ناشی از فروش دارایی‌های ثابت و استهلاک صرف یا کسر اوراق قرضه نمونه هایی از اقلام تعهدی اختیاری می‌باشد (عرب مازار یزدی و طالبیان، ۱۳۸۷).

اقلام تعهدی متشکل از دو جزء اختیاری و غیر اختیاری است و تنها جزء اختیاری آن در معرض دست‌کاری و مدیریت سود قرار دارد، ازاین‌رو بررسی تأثیر این اقلام بر بازده سهام شرکت بینشی مناسب جهت اتخاذ تصمیمات اقتصادی به سرمایه‌گذاران ارائه می‌دهد (هاشمی و همکاران، ۱۳۸۹).

۲-۸-۲- نقش و اهمیت اقلام تعهدی

یکی از نقش‌های بااهمیت اقلام تعهدی، انتقال یا تعدیل شناسایی جریانات نقدی در طول زمان می‌باشد. به طوری که اعداد تعدیل‌شده (سود) بهتر عملکرد شرکت را ارزیابی نماید (مظلوم اردکانی، ۱۳۹۲، ۴۶).

اقلام تعهدی اغلب بر اساس مفروضات و برآوردها می‌باشند که اگر اشتباه باشند بایستی در سود و اقلام تعهدی آتی تصحیح گردند. ‌بنابرین‏، کیفیت اقلام تعهدی و کیفیت سود در هنگام مواجه با خطای برآورد کاهش می‌یابد.

حسابداری تعهدی دربرگیرنده مبادلات بین ویژگی مربوط بودن و قابلیت اعتماد است. در حالی که اطلاعات بر پایه تعهدی، درباره سود مورد انتظار آینده و تعهدات مربوط به آن‌هاست تا به استفاده‌کننده اطلاعات مربوط داده شود. در همان زمان این اطلاعات نسبت به وجه نقدی که دریافت و پرداخت شده است قابلیت اعتماد کمتری دارد.

برخی از محققان معتقدند اقلام تعهدی به عنوان تفاوت میان سود خالص و جریان نقدی حاصل از فعالیت‌های عملیاتی تعریف می‌شود (بر طبق این تعریف در کیفیت سود بالاتر اقلام تعهدی کمتری وجود دارد) و می‌توان بیان داشت یکی از تعدیلات حسابداری که باعث تفاوت میان سود خالص و جریانات نقدی می‌شود از حسابداری تعهدی ناشی می‌شود (کردستانی و مدافعی، ۱۳۹۱، ۹۱۷).

۲-۸-۳- کیفیت اقلام تعهدی

۲-۲-۱- ادراک از خدا از نظر علمای مسلمان

بحث ادراک الهی از قرون اولیه اسلامی‌ مطرح بوده چنان که در سخنان اکثر بزرگان دین خصوصاً روایت‌های حضرت علی (ع) وامام صادق وبرخی دیگر از صحابه می‌ خوانیم از ادراک الهی وکیفیت ادراک سخن به میان آمده است .(طباطبایی، ۱۳۹۳)

۲-۲-۲ – ادراک در لغت

ادراک در لغت به معنای دریافتن،فهمیدن ‌و رسیدن می‌ باشد . چنان که ادراک الشی یعنی وقت آن رسید ‌و ادراک الولد یعنی فرزند بالغ شده ‌و ادراک المسئله یعنی مسئله را فهمید . در بسیاری از موارد ادراک مترادف با علم معرفت، رویت، لحوق،… به کار می‌ رود، وبه نظر برخی از محققان الفاظی که در انواع ادراک در قرآن کریم به کار رفته است به ۲۰ لفظ می‌ رسد که ظن، حسبان، شعور، ذکر، عرفان، فهم، فقه، درایت یقین، فکر، رأی‌، زعم، حفظ، حکمت، خبره، شهادت، عقل، از جمله آنانند (طبرسی ترجمه بغدادی، ۲۰۱۱).

۲-۲-۳- رابطه علم ‌و ادراک

به گفته برخی از دانشوران اگر ادراک در معنای عام آن (حصول صورت شی ونص ناطقه )وعلم در معنای عام آن (حصول صورت شی در عقل )به کار می‌ روند .رابطه علم ‌و ادراک تساوی است برخی نیز معتقدند اگر علم به معنای ادراک امور کلی ‌و ادراک بر حضور مدرک نزد مدرک به کار رود ادراک ‌به این معنا شامل علم ‌و ادراک امور حسی می‌شود در این صورت بین علم ‌و ادراک عموم ‌و خصوص مطلق ورابطه آن دو مانند رابطه نوع جنس است یعنی ادراک جنس وعلم نوع آن است .(سبحانی، ۱۳۹۰)

۲-۲-۴- ادراک امور حسی

گاهی ادراک تنها برای درک امور حسی اطلاق می‌شود که در این صورت تفاوت این نوع ادراک با علم مانند تفاوت در نوع است که هر دو تحت یک جنس جمع می‌ شوند یعنی ادراک مطلق جنس ‌و ادراک حسی وعلم انواع آن می‌ باشد .(سبحانی، ۱۳۹۰)

۲-۲-۵- ادراک به معنای رویت

بسیاری از دانشمندان از جمله شیخ طوسی در تفسیر آیه شریفه (لا تدرکه الا بصار وهویدرک الابصار ) تصریح می‌‌کند که معنای ادراک در آیه همان رویت است ولی غالب دانشمندان اهل سنت ذیل همین آیه تصریح می‌‌کنند که ادراک با رویت تفاوت می‌‌کند، زیرا ادراک به معنای احاطه کامل است وبرخی از دانشمندان تصریح کرده‌اند یکی از راه های ادراک حسی است وهرگاه ادراک با بصر مقرون شود از آن جز رویت فهمیده نمی‌ شود وسایر حواس نیز این چنین اند .(افضلی، ۱۳۸۸)

۲-۲-۶- مدرک بودن خداوند

همه مسلمانان اتفاق نظر دارند که خداوند مدرک است دلیلی که برای اثبات مدرک بودن خداوند اقامه شده است که خداوند حی بوده وهر موجودی که حی باشد وهیچ آفتی نداشته باشد، سمیع ومدرک است، پس خداوند مدرک است. دلیل دیگر این که ادراک یکی از صفات کمال است واگر خداوند ‌به این صفت متصف نشود وبه ضد آن متصف خواهد شد که نقص ‌و درباره خداوند محال می‌ باشد، لازم است خداوند ‌به این صفت متصف خواهد شد .شیخ مفید ادراک را علم خداوند به محسوسات دانسته وگفته است خداوند مدرک است یعنی به آنچه به حواس درک می‌شود عالم است .دلیل چنین است که خداوند بر همه معلومات که مدرکات نیز جز آن است عالم است پس عالم به مدرکات نیز هست ومطلوب همین است (مرعشی نجفی،۱۴۰۵ق).

۲-۲-۷- آیا ادراک از جمله صفاتی است که بتوان آن را به خدا نسبت داد؟

با توجه به آیه شریفه (الا بصاروهو یدرک الا بصار وهو الطیف الخبیر ) مدرک به( اسم فاعل ) از اسماء خداوند است .در قرآن کریم وروایات به اسم الهی «مدرک» تصریح شده وخداوند مدرک است در فعل «یدرک» در آیه شریفه بیانگر همین اسم الهی است (فاضل، ۱۳۸۸).

در معنای ادراک میان متکلمان اختلاف نظر وجود دارد که آن وصف ادراک برای خداوند غیر از علم خداوند به امور کلی وجزیی بوده وصفت دیگری است ویا منظور ،همان علم ومعنایی مترادف با آن است ویا این که مقصود علم خاص خداوند به موجود است، به صورت جزیی وعینی است. ‌بنابرین‏ مقصود از ادراک خداوند شهود اشیای خارجی ‌و تسلط کامل خداوند بر اشیا است، گفتنی است از اطلاق صفات اسمایی که شرع مقدس برآن اذن داده است بر خداوند و اتصال خداوند بر آن ونیز در جایز نبودن اطلاق صفات واسمانی که شارع منع کرد. اختلاف نظر نسبت تنها اختلاف در صفات آسمانی است که از سوی شعارع نه به صورت آشکار معنی شده وخداوندبرجوار این اتعصاف چیزی وارد شده است گروهی در این باره به توقیفی نبودن صفات واسمای الهی حکم کرده‌اند یعنی لازم نسبت که حتما درباره یا اسم الهی آیه وروایتی وارد شده باشد بلکه همین قدر که معنای اسم یا صفتی موهوم نباشد وبرای ذات باری تعالی محالی پیش نیاید می‌توان خداوند را به آن اتصال نماید.اما گروهی دیگر صفات واسماء را توفیقی دانستند ومعتقدند که خداوند را تنها به صفات واسمائی می‌ توان خواند که خود خداوند است یا پیامبر وامامان معصوم (ع)و گروه سوم میان صفات واسماء‌ فرق نهاده اند واسما را توفیقی وصفات را غیر توفیقی شمرده‌اند (موسوی خراسانی،۱۳۹۰).

۲-۲- ۸- ادراک خدا از نظر فلاسفه

در فلسفه ارسطو خدا جایگاه واهمیت ویژه ای دارد واز ابتدا در مکتوبات عمومی‌ خود در اثبات وجود مبدأ نخستین ‌و هستی خدا کوشیده است .جهان‌بینی فلسفی ارسطو حاکی از این است که وی فلسفه خود را از جهان فروردین (ناسوت )آغاز می‌ کند وبه جهان فرازین (لاسوت )پایان می‌ دهد هر چند بنیادی ترین مسئله متافیزیک ارسطو مسئله هستی وجود است . اما از نظر وی موجود به ماهو موجود واقعی خدا است .(اوراسیا) جوهر به اعلی درجه است اوراسیای حقیقی نخستین و مطلقا موجود هموست که متافیزیک در جستجوی اوست از این رو مفهوم خدا موضوع هدف وانگیزه همه متافیزیک ارسطویی است (طباطبایی ،۱۳۹۳).

‌بر اساس آنچه بیان شد در میابیم اولا : ارسطو اگر بجز جوهر طبیعی جوهر دیگری نباشد علم نخستین همان علم طبیعی خواهد بود ثانیاً : عالم هستی در جواهر منحصر به خدا نمی‌ باشد وبجز جوهری وجود دارد که قائم به ذات است زنده ،دانا ، توانا وغیر متحرک وفناناپذیر است البته ارسطو از مبدأ اول ‌و نخستین با تعابیر خاص فلسفی خود یاد ‌کرده‌است که مفسران ومترجمان به مفهوم خدا تعبیر و نفسیر کرده‌اند (طباطبایی، ۱۳۹۳).

اولین منزل فلسفی ‌و فکری پس از هستی شناسی تأمل در مسئله خدا وشناخت ذات وصفات افعال اوست این رویه به گذر تاریخ فلسفه در جهان اسلام و در ستیز فکری فیلسوفان مسلمان بر فراز و فرودها ادامه می‌ یابد وبا نظر به آفاق وانفس تبیین‌های گوناگونی از ادراک خدا تحت عنوان (براهین اثبات وجودی خدا )ارائه می‌ گردد. در آیینه این تبینها می‌ توان تصورات مختلف از خدا را به نظاره نشست زیرا بحث از خدا در تفکر فلسفی غالب حکیمان مسلمان متفرع ومبسوق به مباحث هستی شناسانه ایشان است (کلینی رازی، ۱۳۸۸).

گفتار اول:کتاب

«نساؤکم حرث لکم فأتوا حرثکم أنّی شئتم…» (بقره: ۲۲۳)؛ زنانتان کشتزار شما هستند. هر جا که خواهید به کشتزار خود درآیید …

در تفسیر این آیه شریفه چند گونه استدلال شده است؛ نخست آنکه لفظ «أنّی» در عبارت «فأتوا حرثکم أنّی شئتم» بر جواز مقاربت از حیث مکان دلالت داشته و از این رو جواز وطی از دبر از آن استفاده می­ شود^[۷۵]. برخی چنین جوازی را ناظر بر زمان و مؤید دیدگاه خود را آیه ۲۲۲ سوره‌ی بقره دانسته­­اند که به مسئله حیض زنان و نزدیکی نکردن با ایشان در این ایام دلالت دارد^[۷۶] ، به­گونه ­ای ­که در غیر این زمان استمتاع از زن در هر زمان که مرد بخواهد جایز است. برخی نیز معتقدند «اَنّی» در زمان و مکان استعمال گردیده و در آیه مطلق آمده است؛ ‌بنابرین‏، به مردان حق هر گونه بهره ­وری جنسی از زن را می­دهد. مردان در هر زمان و مکان، می ­توانند از همسر خود هر نوع استمتاعی داشته باشند^[۷۷]. این عده در مقام اثبات دیدگاه خود به روایات متعددی که در تفسیر این آیه آمده است، استناد ‌می‌کنند^[۷۸].

در پاسخ به قائلین اطلاق ‌می‌توان چنین استدلال کرد:

الف) این آیات در مقام رفع حظر است. بدین معنی که با مرتفع شدن ممنوعیت ایام حیض نزدیکی با زن در هر زمان و مکان یا به هر شکل ممنوع نیست، اما آیه درصدد اثبات این امر نمی ­باشد که تمام انواع استمتاع در هر زمان و مکان حق مرد یا تکلیف زن است. به تعبیر دیگر اطلاق آیه در جهت جواز رفع حظر است، نه در جهت اثبات حق یا تکلیف؛

ب) آیه درصدد بیان این است که زنان برای بقای نسل مانند حرث می­باشند. بقای نوع تقیید زمانی یا مکانی برنمی­دارد؛ ‌بنابرین‏، درصدد اثبات حق استمتاع برای مرد به صورت مطلق نیست^[۷۹] (ج) ظهور «اَنّی» در زمان است و نسبت به مکان یا امور دیگر، ظهوری ندارد تا بتوان از آن استفاده‌ اطلاق کرد^[۸۰].

د) لفظ «حرث» در این آیه، به روشنی بر اختصاص جواز مقاربت به وطی از قبل دلالت دارد، زیرا صرفاً این موضع است که محل حرث محسوب می­ شود. لذا امر به اتیان حرث، امر به اتیان از قبل است (همان)؛^[۸۱]

هـ) «فإذا تطهرن فأتوهن من حیث أمرکم الله» بر جایز نبودن وطی در دبر دلالت دارد، زیرا چنین مقاربتی آن چیزی نیست که خداوند به آن امر فرموده باشد^[۸۲]

و) از عبارت «فأتوا حرثکم أنّی شئتم» نیز جواز مطلق اتیان استفاده نمی­ شود، به ناچار باید به قدر متیقن که همان وطی در غیر دبر است اکتفا کرد^[۸۳]

علاوه بر مطالب یاد شده، قرآن کریم از معاشرت به معروف در محیط خانواده به عنوان اصلی قانونی و نه اخلاقی صرف یاد می­ کند. واژه‌ معروف، ۳۸ مرتبه در قرآن آمده است که ۱۹ مورد آن توصیه به مردان در باب معاشرت و رفتار با زنان است. نمی­ توان این امر را یک توصیه اخلاقی و صرف پند و اندرز تلقی کرده و به سادگی از وجوبی که در قالب­های امری معروف نهفته است، صرف ­نظر کرد.

گفتار دوم: سنت

در مقام اثبات حق جنسی زوج به روایت­های متعددی ‌می‌توان استناد جست که از آن جمله روایتی است از پیامبر اکرم (ص) که فرمودند: «نمازتان را طولانی نکنید که شوهرانتان را (از خود) منع کنید»^[۸۴]. هر چند در میان آن احادیث، حدیث صحیح السند نیز وجود دارد، اما بیشتر آن ها با موازین رجالی منطبق نبوده و

اعتبار رجالی ندارند. بیشتر روایاتی که دلالت روشن­تری دارند، از نظر سند با مشکل مواجه‌اند^[۸۵].در هر حال با فرض صحت اسناد، به دلالت احادیث پرداخته می‌شود:

الف) روایاتی که در مقام تفسیر آیه ۲۳۳ سوره‌ی بقره بدان­ها استناد می­ شود، گذشته از ضعف سند^[۸۶] معارض یکدیگرند. در یکی اطلاق زمانی اثبات شده، اما نحوه استمتاع را محدود و وطی در دبر را منع ‌کرده‌است حدیث دیگر اطلاق از حیث نحوه استمتاع را تثبیت کرده و وطی در دبر را جایز دانسته است ‌بنابرین‏ نمی­ توان در تفسیر آیه به آن ها استناد کرد؛

ب) در این روایت­ها اطلاقی دیده نمی­ شود. بدین معنی که هر گاه و در هر شرایطی زوج از زن خواهشی داشته باشد، وی مکلف به اجابت باشد. به گونه ­ای که، حتی در فرض آماده نبودن زوجه از جهت جسمی، روحی و روانی همچنان اجابت خواسته زوج بر وی واجب باشد. روایات مذکور این توصیه را به زوجه دارد که معاندانه از اجابت خواسته زوج استنکاف نورزد. هم­چنان­که برخی از فقها نیز تصریح کرده ­اند که در ادله اطلاقی نیست^[۸۷].

ج) گذشته از آنکه این ادله اطلاق ندارد، روایات معارض یا مقیدی نیز در مقابل آن ها وجود دارد^[۸۸]. این روایات از جهت سند معتبر و دلالت آن ها نیز روشن است، زیرا آزار رسانیدن در استمتاع و بهره ­وری جنسی را منع و برخی استمتاع­ها را به رضایت زوجه منوط می­سازند؛

د) بر فرض که اطلاق ظاهری ادله‌ گذشته تام باشد، به طور قطع از موارد انزجارآور انصراف دارد^[۸۹]. همچنین موارد مسبب ایذاء در نتیجه‌ ادله‌ حرمت ایذاء مؤمن و مسلم با تخصیص مواجه شده و نمی­ توان به تعمیم و شمول ادله قائل شد. ادله‌ لاضرر و لاحرج نیز از جمله عواملی هستند که اطلاق ادله را (بر فرض وجود) مقید می­سازند. پس از انصراف ادله از موارد فوق و سقوط اطلاق و شمولیت، ادله مجمل خواهند بود و فقط ‌می‌توان قدر متعارف و حد متیقن آن ها را ملاک عمل قرار داد؛

هـ) عدالت یک اصل مسلم عقلانی است. اگر حسن و قبح افعال عقلی و قدر متیقن آن عدل و ظلم است، نمی­ توان گفت عقل در شناخت این دو با مشکل مواجه است. ‌بنابرین‏ ـ به قطع و یقین ـ اطلاق در روابط جنسی به گونه ­ای که به ظلم منتهی شود، مطلوب قانون‌گذار نبوده و به فرض اطلاق ادله با این قرینه‌ی متصل عقلی مقید می­ شود.

گفتار سوم: اجماع

دلیل دیگر استنادی، اجماع است. فقهای امامیه بر اینکه زوجه مکلف به تمکین در برابر زوج بوده و این امر از حقوق زوج محسوب می­ شود، ادعای اجماع دارند^[۹۰]. با وجود این، در حد و مرز چنین تمکینی اجماع وجود ندارد. دعوای اجماع بر چنین اطلاقی بی­وجه است، زیرا:

الف) با وجود روایات مذکور اجماع مدرکی است؛

ب) مسئله­ای ‌به این گستردگی در کلام فقیهان متقدم مطرح نشده تا بتوان از توافق همه‌ آرا به اجماع دست یافت؛

ج) با وجود مخالفت صریح یا تلویحی برخی فقها با چنین اطلاقی نمی­ توان مدعی اجماع شد. بنا بر سخن ایشان برقراری ارتباط جنسی صرف لذت بردن زوج نیست، بلکه زوجین باید هر دو احساس لذت کنند. این امر با وجوب زن بر تمکین در هر زمان و مکان ناسازگار است؛

د) اجماع نقل شده نسبت به مترتب بودن نفقه بر تمکین است، نه بر وجوب تمکین و تعیین حد و مرز آن.

«ارتباط شخصی ادراک شده» عبارت است از میزان ارتباطی که مصرف‌کننده میان زندگی و رفتار مصرفی خود و یک مسئله خاص می‌بیند. «مسئولیت اجتماعی» به مسئولیت مشترک مردم نسبت به برخی مسائل اجتماعی، زیست محیطی و تمایل به پاسخ همگانی نسبت به آن ها می‌پردازد. به عنوان مثال در یک تحقیق پیمایشی بین‌المللی از مصرف‌کنندگان مشخص شد که فقط ۱۰ درصد از آن ها آنچه را که شرکت‌ها ‌در مورد تغییرات اقلیمی می‌گویند باور می‌کنند. فقط ۲۵ درصد از آن ها به ادعاها ‌در مورد کارایی مصرف انرژی محصولات و خدمات اعتماد دارند و ۷۰ درصدشان خواستار تأیید ادعاهای مرتبط با تغییرات اقلیمی توسط گروه‌های ثالث هستند (Belz et al , 2012 , p : 71 ) . مجموعه مهم دیگری از نگرش ها و باورهای مربوط به ارتباط شخصی عبارتند از اثر بخشی ادراک شده از طرف مصرف کننده ^[۴۱](PCE) و خودبسندگی^[۴۲] . این باور که فعالیت‌های هر یک از مصرف‌کنندگان می‌تواند تأثیری معنادار بر مسائل زیست محیطی یا اجتماعی داشته باشد، تعیین کننده PCE است. مفهوم خودبسندگی به PCE مرتبط است و عبارت است از باور یک فرد ‌در مورد اینکه چقدر قادر است به طور اثر بخش در یک رفتار خاص دخیل گردد ( (Sparks & Shepherd ,1992 .

علاوه بر این ارزش‌های شخصی و هر آنچه که اهمیت شان را باور داریم، در روانشناسی مصرف پایدار حائز اهمیت هستند چرا که رفتارهای ما را در قبال محصولات و مصرف تحت تأثیر قرار می‌دهند .

توضیحات جامعه شناختی

مجموعه‌ای دیگر از نظریه ها حاکی از آن هستند که رفتار ما به عنوان مصرف‌کننده فقط انعکاسی از ابعاد عقلایی هزینه ها و منافع یک فعالیت خاص مصرفی و آگاهی ما نسبت به آن نیست، همچنین رفتار مصرفی ما به طور کامل نیز توسط ادراکمان از فعالیت مصرف به عنوان یک فرد توصیف نمی‌شود. در واقع رفتار ما تحت تأثیر چگونگی تفکرمان ‌در مورد ادراک دیگران از فعالیت‌های مصرفی ما و چگونگی تأثیر این موضوع بر جایگاه خودمان در جامعه نیز قرار دارد. ما به کشورهای صنعتی که در آن ها بیشترین فعالیت‌های بازاریابی و مصرف جهانی رخ می‌دهد، «جوامع مصرفی» می‌گوییم. در یک جامعه مصرفی عمل مصرف از فرایند ارضای نیازها و خواسته های ابتدایی مصرف‌کننده فراتر می‌رود و به مکانیزم اصلی ایجاد روابط اجتماعی در آن تبدیل می‌گردد. در یک جامعه مصرفی ، فرایند مصرف به راهی پذیرفته شده به سمت شادی، ابراز وجود ، معنا و جایگاه اجتماعی، ثروت ملی و موفقیت تبدیل شده است . جامعه مصرفی عامل اصلی رفتارهای مصرفی است که رشته بازاریابی با آن ها روبرو می‌شود. یک فرد برای عضویت در یک جامعه مصرفی باید آنقدر قدرت خرج کردن پول داشته باشد که بتواند آن نوع گزینه‌های مصرفی را انتخاب کند که فراتر از نیازهای ابتدایی وی هستند و تصمیماتی بگیرد که بازتاب حس هویت و علایق او به عنوان «مصرف‌کننده» است (Belz et al , 2012, p : 73) .

در بازایابی مرسوم اگر فردی نتواند یک محصول را خریداری کند، جزیی از بازار هدف به حساب نمی‌آید و در نتیجه نیازها و علایق وی لحاظ نمی‌گردند، هر چند که بازاریابی و مصرف کالا توسط دیگران ممکن است آن ها را تحت تأثیر قرار دهد. دیدگاه مرسوم محیط بازاریابی بر اساس تأثیری که روندهای اجتماعی، اقتصادی و فناوری روی بازیگران یک بازار خاص دارند تعریف می‌شود. اثری که رفتار بازیگران یک بازار به طور گسترده روی جامعه و اقتصاد دارد به ندرت در بازاریابی لحاظ می‌شود. یک دلیلی که بازاریابی مرسوم در رویارویی با مقوله پایداری در کش و قوس است این است که چارچوب مرجع آن جامعه مصرفی و رفتار حداقل جمعیت جهانی است که در آن زندگی می‌کنند. در یک جامعه مصرفی بسیاری از هنجارهای اجتماعی که عوامل تأثیرگذار قدرتمندی روی رفتار هستند، مبتنی بر مصرف می‌باشند. به چالش کشیدن هنجارهای اجتماعی برای انجام رفتارهایی با محوریت پایداری حائز اهمیت می‌باشد. تمایل مصرف‌کنندگان به تغییر رفتارشان جهت دستیابی به منفعتی همگانی تحت تأثیر باور آن ها ‌در مورد این خواهد بود که آیا دیگران هم رفتارشان را به همین صورت تغییر خواهند داد یا خیر. علاوه بر این اینکه چقدر رفتارهای مصرف پایدار عادی به نظر می‌رسند نیز تأثیری معنادار بر تمایل مصرف‌کنندگان به انجام این رفتارها دارد (Thogersen,2005) .

۲ – ۱ – ۴ – ر . بهره گیری از رفتار مصرف کننده در جهت پایداری

سؤال کاربردی پیش روی یک بازاریاب پایداری این است که چگونه از دانش به دست آمده راجع به رفتار مصرف‌کننده در تشویق آن ها به رفتارهای پایدارتر استفاده کرد. اقدامات اولیه در این زمینه از رویکرد بازاریابی مرسوم در شناسایی و ‌پاسخ‌گویی‌ به جنبه‌های خاص مصرف‌کنندگان در جهت تأثیرگذاری بر ترجیحات مصرفی آن ها به نفع محصولات و برندهای خاص تبعیت می‌کرد. به بیان دیگر تلاش بر این بود که از دغدغه‌های مصرف‌کنندگان در این زمینه جهت تحریم برخی شرکت‌ها و محصولات بهره برد و آن ها را به خرید محصولات و خدمات پایدارتر تشویق کرد. این تأکید بر خرید محصولاتی متفاوت و بهتر فقط بخشی از چالش بهره‌گیری از رفتار مصرف‌کننده در جهت پایداری بود. برای پیشروی به سوی پایداری لازم است که در سه زمینه نظری و عملی مرتبط با رفتار مصرف‌کننده پیشرفت‌هایی صورت گیرد :

۱٫ رفتار مصرف‌کننده پایدار باید از خرید محصولات و خدمات پایدار خاص فراتر رفته و کل فرایند مصرف را در دامنه گسترده‌ای از محصولات و خدمات در برگیرد، مخصوصاً آنهایی را که بیشترین تأثیرات را دارند (مانند منازل، غذا ، سفر) .

۲٫ رفتار مصرف‌کننده پایدار باید بخشی از بازار که بیشترین نگرانی را ‌در مورد پایداری دارند، فراتر رفته و بازار انبوه را در برگیرد .

۳٫ برای تغییر از شرایط که در آن سبک‌های زندگی و مصرفی ناپایدار هنجار محسوب شده و متداول هستند، به سمت شرایطی که در آن رفتار مصرف و سبک زندگی پایدار هنجار اجتماعی به شمار می‌آیند، بازاریابان تجاری باید به نحوی اثربخش در رابطه با تغییر رفتار عمل کنند. برای رسیدن ‌به این مهم فقط درک عوامل محرک مصرف‌کنندگان در جهت پایدارتر کردن رفتارشان کفایت نمی‌کند بلکه باید مشخص شود که مصرف‌کنندگان برای این کار با چه موانع اقتصادی، عملی، روانشناختی و اجتماعی رو به رو خواهند شد (Belz et al, 2012, p:81) .