تعریف واژگان اختصاصی

عملکرد خانواده:

تعریف نظری: منظور ‌از عملکرد خانواده، نقش­ها و وظایف خانواده در قبال اعضاء خود ‌می‌باشد یا به عبارت دیگر تحقق تکلیف خانواده توسط اعضا و زیر منظومه های آن است (ثنایی ذاکر، ۱۳۷۹). شامل هفت بعد است که عبارت است از:

۱) حل مسئله: یعنی توانایی خانواده یا زوج ها برای حل مشکلات خانوادگی به طوری که عملکرد خانواده در سطح مؤثری باقی بماند.

۲) ارتباط: یعنی روشی که زوج ها و افراد خانواده از آن برای مبادله اطلاعات و تعامل عاطفی استفاده ‌می‌کنند که ممکن است مستقیم یا غیر مستقیم، واضح یا آشکار باشد.

۳) نقش ها: منظور از نقش ها، الگوهای تکراری رفتار افراد است که از طریق آن عملکرد خانواده برآورده می شود.

۴) پاسخدهی عاطفی: این حیطه به توانایی خانواده در پاسخ دادن به گستره ای از محرکات همراه با کیفیت و کمیت مناسب احساسات اشاره دارد.

۵) مشارکت عاطفی: یعنی آن درجه از علاقه و ارزشی که خانواده برای فعالیت ها و علایق اعضایش نشان می‌دهد.

۶) کنترل رفتار: این بعد به عنوان الگویی که خانواده برای کنترل رفتار اعضایش در موقعیت­های خطرناک و موقعیت های مربوط به ارضای نیازهای مانند خوردن، خوابیدن، تمایلات جنسی و موقعیت های مربوط به تعاملات درون و برون خانگی به کار می‌برد، توصیف می شود.

۷) عملکرد کلی: این بعد به میزان سلامت یا آسیب کلی خانواده مربوط می شود و در برگیرنده مجموعه شش بعد دیگر است. بدین معنی نشان می‌دهد که خانواده تا چه اندازه در ابعاد فوق موفق یا نا موفق است (صید مرادی، ۱۳۸۸).

تعریف عملیاتی: در این پژوهش، منظور نمره ای است که خانواده (زن و شوهر و فرزندان به صورت مشترک و توافقی) در عملکرد کلی خانواده کسب ‌کرده‌است که به وسیله ابزار سنجش خانواده (FAD^[25]) اندازه گیری می شود.

وابستگی به مواد^[۲۶]

تعریف نظری: وابستگی به مواد، مجموعه ای از نشانگان فیزیولوژیکی، رفتاری و شناختی است که فرد علی رغم مشکلات مهم مرتبط با مصرف مواد، به مصرف آن ادامه می‌دهد (انجمن روانپزشکی آمریکا^[۲۷]، ۲۰۰۰). متخصص بالینی در تشخیص وابستگی به مواد به ۴ حوزه توجه می‌کند.

۱) مراجع به الگویی از مصرف مواد دچار شده باشد.

۲) مراجع باید نشانگان تحمل^[۲۸] را نشان دهد (افزایش دادن مقدار مورد نیاز مصرف مواد).

۳) کناره گیری^[۲۹] (آشفتگی فیریولوژیکی^[۳۰] و یا آشفتگی روانشناختی^[۳۱] در صورت عدم مصرف داشته باشد).

۴) سرانجام الگویی از سوء مصرف مواد که می بایستی شدیداًً تمام کارکردهای میان فردی و اجتماعی مراجع را تحت تأثیر قرار دهد (گالانتر^[۳۲]و همکاران، ۲۰۰۷).

تعریف عملیاتی: منظور از فرد وابسته به مواد در پژوهش حاضر فردی است (شوهر) که بیشتر از ۶ ماه به مصرف مواد مخدر (تریاک،شیره و هرویین) اقدام نموده و در تست آزمایش اعتیاد^[۳۳]، نمره مثبت کسب کرده و خود فرد هم اعتیاد داشتن خود را تأیید می‌کند.

عود یا بازگشت^[۳۴]

تعریف نظری: عود عبارت است از شرایط بازگشت به همان رفتارها بعد از یک دوره پرهیز. مارلات و گوردون^[۳۵] (۱۹۸۵) عود یا بازگشت را به عنوان یک شکست یا عقب نشینی در تلاش های فرد در حفظ رفتار هدف می دانند.

تعریف عملیاتی: در این پژوهش، منظور، شوهر خانواده است که بیشتر از ۶ ماه دارای وابستگی به مصرف مواد بوده و بعد از ترک مواد مخدر، دوباره به مصرف آن اقدام نماید.

خانواده درمانی راه حل مدار-ساختاری

تعریف نظری: خانواده درمانی راه حل- محور که یکی از رویکردهای کوتاه مدت مشاوره ای است که بر قابلیت ها و توانایی‌های خانواده و نکات قابل تغییر در روابط، تکیه می‌کند. این رویکرد با تأکید بر زمان حال و داشتن دیدگاهی خوش بینانه به افراد کمک می کندکه راه حل های ممکن را برای مشکلات خود بیابند (دیشازر، ۱۹۹۵). بعد دیگر مدل تلفیقی، خانواده درمانی ساختاری است. خانواده درمانی ساختاری، خانواده را از دیدگاه تعاملی و سیستمی در نظر می‌گیرد. تغییر در یک جزء سیستم باعث تغییر در اجزای دیگر سیستم می شود. درمان در بهترین حالت بر واحد خانواده تمرکز دارد. رفتار کژکار فرد از واحد تعاملی خانواده و از سیستم های بزرگتر ناشی می شود (کوری، ۲۰۰۵). ساخت گرایان می­کوشند مجموعه قواعد تبادلی خانواده را بازسازی کنند، مرزهای مناسب بین خرده نظام­ها پی ریزی کنند، جایگاه مرتبه ای خانواده تحکیم یابند و به جای قواعد کهنه باید قواعدی جایگزین شوند که با واقعیت­های کنونی خانواده ارتباط بیشتری داشته باشند (گلدنبرگ و گلدنبرگ، ۲۰۰۴).

تعربف عملیاتی

منظورکاربرد تکنیک­های خانواده درمانی راه حل مدار-ساختاری است که طی ۱۲ جلسه درمانی در خانواده های دارای افراد وابسته به مواد مخدر که شامل تکنیک­های خانواده درمانی راه حل مدار، به صورت بیان قواعد، چارچوب ها و اصول کلی مشاوره ای راه حل مدار، کمک به فرد معتاد در چارچوب خانواده، تدوین اهداف، یافتن استثناها، پرسش معجزه آسا و تکالیف خانگی و تکنیک­های خانواده درمانی ساختاری که مجموعه تکنیک­ها و اصول این رویکرد از جمله تغییرات ساختاری در خانواده از طریق نامتعادل سازی سیستم خانواده، مشخص کردن زیر منظومه های خانواده، ترسیم مرزهای روشن و واضح بین زیر منظومه های خانواده، تحکیم جایگاه سلسله مراتبی خانواده، به اجرا در آوردن الگوهای مراوده ای اعضا در جلسه درمان و تصحیح الگو های تبادلی در خانواده در جهت ایجاد ساختار کارآمد و مناسب برای خانواده می‌باشد.

فصل دوم

ادبیات پژوهش

مبانی نظری پژوهش

امروزه نظام پویا و گسترده اعتیاد کاملاً هوشمند است. در دنیای کنونی، سوء مصرف مواد، پدیده ای چند وجهی است که همه ارکان اساسی جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. به همین دلیل مبازره با آن مستلزم به کارگیری همه ظرفیت های موجود است (کیانی، ۱۳۸۹). سوء مصرف مواد، بخش عظیمی از مشکلات بهداشت عمومی است. برآورد شده که ۴ میلیون آمریکایی همراه با خانواده هایشان درگیر اختلالات مصرف مواد و ۳ میلیون دیگر دچار سوء مصرف مواد/الکل هستند (سام. اچ سا^[۳۶]، ۲۰۰۹). وجود یک میلیون و دویست هزار معتاد و هشتصد هزار مصرف کننده تفننی، از معضلات عمده ای است که باعث فروپاشی خانواده ها و مشکلات متعاقب می شود (صرامی، ۱۳۸۲).