گفتار اول : وجود اظهارات خلاف واقع

اطلاعاتی که به وسیله یک طرف قرارداد بیمه به طرف مقابل منتقل می‏ شود، در سنجش و فعل‏ و انفعالات طرف مقابل برای انعقاد قرارداد مؤثر است. حال اگر چنین اظهاری برخلاف واقعیت نبوده یا حداقل برداشت و تصور غلطی را در ذهن مخاطب ایجاد نکند، اظهارات خلاف واقع محسوب نشده و عنوانی برای ایجاد مسئولیت نخواهد بود. از حیث زمانی هم ملاک برخلاف واقع بودن زمانی است که ‌بر اساس آن اظهارات عمل‏ می‏ شود. بر این اساس حالت­های زیر در این خصوص قابل فرض هستند؛^[۲۰۵]

۱- اظهارات در زمان بیان و در زمان انعقاد بیمه­نامه، برخلاف واقع باشند.

۲- اظهارات درزمان بیان خلاف واقع بوده ولی در زمان انعقاد بیمه­نامه،‏ واقعیت یافته باشند.

۳- اظهارات در زمان بیان مطابق حقیقت بوده ولی در زمان انعقاد بیمه­نامه،‏ به دلیل تغییر اوضاع احوال خلاف واقع باشند.

۴- اظهارات هم در زمان بیان و هم در زمان انعقاد بیمه­نامه ‌بر اساس آن مطابق واقع باشند.

فرض چهارم خارج از موضوع اظهارات خلاف واقع است. در فرض اول نقض وظیفه ارائه اطلاعات آشکار بوده و مسئولیت ایجاد می­ شود. فرض دوم اگرچه نشان دهنده فقدان حسن­نیت طرف قرارداد است، اما با توجه به آنکه در نهایت با توجه به اینکه آنچه بر تصمیم طرف مقابل تاثیر گذاشته منطبق بر واقع بوده، نمی­ توان قائل به مسئولیت شد، به­ ویژه در حالتی که اظهارات خلاف واقع عمدی نبوده باشد. در فرض سوم نیز طرفی که اظهارات را بیان داشته موظف به اطلاع­دادن تغییر اوضاع احوال عمده ‌می‌باشد، در غیر این صورت نقض تعهد محقق خواهد شد. ‌بنابرین‏ در بین موارد بالا فرض اول و سوم داخل در عنوان اظهارات خلاف واقع بوده و مسئولیت نقض تعهد با جمع سایر شرایط محقق می­ شود.

گفتار دوم : بیان نادرست یا کتمان حقایق ‌در مورد یک واقعیت موجود

اظهارات خلاف واقع در عقد بیمه زمانی از اسباب ایجاد مسئولیت خواهند بود که ‌در مورد واقعیت خاص‏ موجود و یا واقعه مربوط به گذشته باشد؛ به عبارت دیگر این اظهار دربردارنده یک امر واقعی باشد نه یک امر فرضی. در حقیقت برای آنکه اظهارات خلاف واقع اثر حقوقی داشته باشند، باید ثابت شود که از لحاظ قانونی مسئولیت­زا هستند. ‌بنابرین‏ ستایش یا اعلام اغراق­آمیز، اظهار قانون، اظهار عقیده یا اظهارات راجع به وقایع آینده تحت عنوان اظهارات خلاف واقع قرار نمی­گیرند. همچنین باید اظهارات روشن و بدون ابهام بوده و راجع به امور اساسی باشد که طرف مقابل با اتکای به آن ها حاضر به انعقاد قرارداد بیمه شده باشد.^[۲۰۶]

بند اول : اظهارات راجع به عمل یا قصد مربوط به آینده

اظهارات خلاف واقع یک شخص ‌در مورد اینکه وی در آینده چه خواهد کرد یا در آینده چه اتفاقی خواهد افتاد، بیان خلاف واقع محسوب نمی‏ شود. به‏عنوان مثال در دفترچه راهنمای یک شرکت بیمه به غلط این‏ نکته درج شده که شرکت در طول چهار سال آینده یک میلیارد سرمایه‏­گذاری خواهد کرد، حتی اگر بیمه­گذار بدین وسیله به خرید بیمه­نامه از این شرکت ترغیب شده باشد، ایجاد مسئولیت نخواهد شد. اظهار واقعیت در ماهیت خود، اظهاری است ‌در مورد واقعیت خاص موجود و یا فعل یا واقعه‏ قبلی و عاری از عنصر آینده است، حال آنکه اظهار قصد واجد عنصری از آینده است.^[۲۰۷]

بند دوم : اظهار عقیده یا اظهارات مبالغه­آمیز

قاعده کلی این است که صرف اظهارنظر اشتباه راجع به امری، نقض تعهد اطلاعاتی محسوب نمی‏ شود. بیمه­گر یا بیمه­گذار صرفا نظر خود را بیان ‌می‌کنند و طرف مقابل در صورت تمایل خود باید در این زمینه تحقیق و بررسی نماید، مانند آنکه نماینده شرکت بیمه به متقاضی پیشنهاد دهد که به نظر او بیمه پس­انداز آتیه کودکان بهتر از بیمه عمر ‌می‌باشد. ‌بنابرین‏ اظهار نظری که از روی‏ اشتباه صورت گرفته، نمی‏تواند دلیلی برای ابطال قرارداد باشد، حتی اگر طرف مقابل را به انعقاد قرارداد بیمه ترغیب نموده باشد. البته گاهی تمییز بین اظهار عقیده و اظهار واقعیت‏ مشکل است، زیرا هر اظهار­نظری، بیان حالت درونی و ذهنی شخص می‏ باشد.^[۲۰۸]

حقوق انگلستان در خصوص لزوم افشای تغییر عقیده، دارای احکام متعارضی است. با این وجود در پرونده­ای در سال ۱۸۶۴ یک شرکت بیمه به شرکت بیمه دیگری پیشنهاد بیمه اتکایی داده بود و بیان داشته بود بخشی از ریسک را حفظ خواهد نمود. در حالی که این امر تنها قصد وی بود. منتها قبل از قبول پیشنهاد بخشی از ریسک را انتقال داد. در این پرونده رأی داده شد که تغییر عقیده شرکت باید برای شرکت دوم افشا می­شد.^[۲۰۹]

در پرونده«Bist v. Vilkinson »، مالک مزرعه‏ای که هیچ‏گاه قبل از آن‏ به‏عنوان مزرعه گوسفندان مورد استفاده قرار نگرفته بود، به خریدار احتمالی اظهار داشت که به‏ نظر او آن مزرعه می‏تواند ۲۰۰۰ گوسفند را در خود جای دهد. این یک اظهار نظر و نه اظهار یک واقعیت موجود تلقی شد.^[۲۱۰]

همچنین اظهارات‏ اغراق ‏آمیز و ستایشگر موجب مسئولیت نخواهند بود. یک طرف قرارداد، باید بتواند به تبلیغات و آگهی بازرگانی و رقابت تجاری بپردازد؛ به‏عنوان مثال عبارت کلیشه‏ای‏ نماینده بیمه­گر مبنی بر اینکه « پوشش بیمه آتش­سوزی شرکت ما بهترین و کامل­ترین نوع پوشش بیمه آتش­سوزی در ایران است»، یک اظهار مبالغه­آمیز است که از یک شخص متعارف انتظار می­رود صرفا تحت تاثیر آن و بدون تحقیقات بیشتر اقدام به انعقاد قرارداد نکند.

بند سوم : اظهارات راجع به قانون

اظهارات نادرست در بیان یک قانون، موجب مسئولیت نمی‏ شود. دلیل این امر این است که که فرض می­ شود طرفین قرارداد به عنوان اشخاص یک جامعه، به طور یکسان از قانون آگاهی دارند. این امر در صورتی صادق است که اظهار به سبب فراموشی یا تصور اشتباهی از قانون بیان شده‏ باشد. از این‏ رو بیان متقلبانه قانون، اظهار نادرست یک واقعیت است.^[۲۱۱]

در پرونده (Solle v.Butcher) در دادگاه استیناف، بیان این نکته که آپارتمان موضوع قرارداد نو بوده و مشمول قوانین ‌محدود کننده‏ مال الاجاره قرار نمی‏گیرد، اظهار یک واقعیت محسوب شد.^[۲۱۲]

گفتار سوم : انعقاد قرارداد بیمه با اتکا و اعتماد بر اظهارات خلاف واقع