فصل دوم :

ادبیات و پیشینه پژوهش

۲-۱- مقدمه

هدف از این بخش بررسی پژوهش ها و مطالعاتی است که در زمینه سرمایه اجتماعی و سرمایه فکری انجام گرفته است. این قسمت خواننده را با کارها و زمینه‌های قبلی و حیطه مورد مطالعه آشنا می‌سازد. این فصل از سه بخش کلی تشکیل شده است، در بخش اول به مطالعه مبانی نظری سرمایه اجتماعی و در بخش دوم به مبانی نظری سرمایه فکری و در نهایت در بخش سوم به پژوهش های انجام شده داخلی و خارجی و جمع بندی و خلاصه پرداخته می شود.

۲-۲- سرمایه در مفهوم کلاسیک و جدید

مفهوم سرمایه را می توان از آرای مارکس دنبال کرد.در مفهوم پردازی مارکس، سرمایه بخشی از ارزش اضافی است که سرمایه داران، کسانی که ابزار تولید را در اختیار دارند، از گردش کالاها و پول در فرایندهای تولید و مصرف آن را به دست می آورند. در این گردش، به کارگران در مقابل کار)کالاشان( دست مزد پرداخت می شود که به آن ها امکان می‌دهد کالاهایی)از قبیل غذا، مسکن و لباس( را برای ادامه حیات خود )ارزش مبادله( خریداری کنند. اما کالای پردازش و تولید شده توسط سرمایه داران را می توان با قیمت بالاتری در بازار مصرف فروخت )ارزش مصرف کننده ) در این تصویر از جامعه سرمایه داری، سرمایه بیانگر دو عنصر مرتبط اما متمایز است. از یک سو سرمایه بخشی از ارزش اضافی است که به زعم مارکس توسط کارگران تولید شده اما نصیب سرمایه داران می شود. از سوی دیگر، سرمایه بیانگر یک سرمایه گذاری از سوی سرمایه گذاران به امید بازدهی و کسب سود در بازار است. ‌بنابرین‏ سرمایه در مفهوم مارکسی)کلاسیک( نظریه ای در باره روابط اجتماعی استثماری میان دو طبقه است . ( لین ، ۱۹۹۱ : ۱ ) . از دهه ۱۹۶۰ ‌به این سو شاهد ظهور نظریه های جدید سرمایه هم چون سرمایه انسانی، سرمایه فرهنگی و سرمایه اجتماعی هستیم. به طور مثال نظریه سرمایه انسانی شولتز( ۱۹۶۱ ) سرمایه را به مثابه سرمایه گذاری در آموزش با بازگشت سرمایه )سود( معین در نظر می‌گیرد. کارگران د ر مهارت های فنی و دانش سرمایه گذاری می‌کنند تا بتوانند با کسانی که فرایند تولیدرا کنترل می کنندبرای پرداخت به مهارت کارشان وارد مذاکره شوند. به همین ترتیب سرمایه فرهنگی آن گونه که بوردیو( ۱۹۹۰ ) توصیف ‌کرده‌است بیانگر سرمایه گذاری طبقه مسلط در باز تولید مجموعه ای از نمادها و معانی ای است، که توسط طبقه تحت سلطه، غلط درک و درونی شده و آن ها را به مثابه نمادها و معانی طبقه خود پذیرفته اند. این نظریه می پذیرد که توده ها )طبقه تحت سلطه( به عنوان عاملان اجتماعی می‌توانند سرمایه گذاری کنند و این نمادها و معانی را به دست آورند .

بدین ترتیب تصویر ساختار اجتماعی از مبارزه دو گانه آشتی ناپذیر، به تصویر گفتمان های لایه بندی شده تغییر می‌یابد. از طرف دیگر در نظریه های سرمایه جدید به جای اینکه سرمایه به عنوان بخشی از فرایند استثمار طبقاتی در جامعه دیده شود ) تحلیل سطح کلان ( ؛ به چگونگی سرمایه گذاری کارگران و عاملان به عنوان کنشگرانی که برای کسب ارزش افزوده کارشان در بازار سرمایه گذاری می‌کنند پرداخته می شود ) تبیین سطح خرد ( و کنش یا انتخاب به عنوان مؤلفه‌ های مهم در نظریه های جدید سرمایه ظاهر می‌شوند.

‌بنابرین‏ در این نظریه ها یک گذر تبیینی از سطح کلان به سطح خرد مشاهده می شود. نظریه های جدید سرمایه همچنین بر تعامل کنش های فردی و وضعیت های ساختاری در فرایند سرمایه گذاری تأکید دارند ( لین ، ۱۹۹۹ ، به نقل از توسلی و موسوی ، ۱۳۸۴ ) .

جدول ۲-۱- تحول نظریه های سرمایه ( لین ، ۱۹۹۹ )

نظریه کلاسیک

نظریه های سرمایه جدید

نظریه پرداز

مارکس

شولتز

بوردیو

لین، کلمن

بوردیو، کلم ن،

پاتنام

تبیین

روابط اجتماعی: استثمار

کارگران توسط سرمایه

داران )بورژوازی(

انباشت ارزش

اضافی توسط

کارگران

بازتولید نمادها و

معانی

(ارزش‌های)

مسلط

دسترسی و

استفاده از منابع

نهفته در شبکه

های اجتماعی

هم بستگی و باز

تولید گروه

سرمایه

الف- بخشی از ارزش

اضافی بین ارزش

استفاده در بازار مصرف

و ارزش مبادله کالا

ب- سرمایه گذاری در

تولید و گردش کالا

سرمایه گذاری

مهارت‌ها و دانش

فنی

درونی کردن

سرمایه گذاری

در شبکه های

اجتماعی

سرمایه گذاری

در تأیید و

پذیرش متقابل

سطح تحلیل

ساختاری )طبقات(

فرد

فرد/ طبقه

فرد

گروه/ فرد

گفتار اول : سرمایه اجتماعی

۳-۲- تعاریف ارائه شده ازسرمایه اجتماعی

سرمایه اجتماعی واژه ای است که در سال‌های اخیر وارد حوزه علوم اجتماعی و اقتصاد گردیده و از این منظر دریچه تازه ای را در تحلیل و علت یابی مسائل اجتماعی و اقتصاد گشوده است. در این زمینه مطالعات وسیعی توسط صاحب نظران و دانشمندان این علوم صورت گرفته و نظریه پردازانی همچون بوردیو ، پاتنام ، کلمن، فوکویاما، لین، جاکوب، گلن لوری، بن پرات و بیکر تعاریف متعددی از سرمایه اجتماعی ارائه کرده‌اند که در ادامه به تفصیل شرح خواهیم داد.

جدول ۲-۲- تعاریف، اهداف، تحلیل و منافع حاصل از سرمایه اجتماعی

نظریه پرداز

تعریف

اهداف

سطح تحلیل

بازدهی سرمایه

بوردیو

منابعی که دسترسی به

کالاهای گروهی را فراهم

می‌سازد

تامین سرمایه اقتصادی.

افراد در رقابت های

طبقاتی

خصوصی) فردی

و گروهی(

لین

دسرسی و استفاده از

منابع نهفته در شبکه های

اجتماعی

تأمین منابع نهفته در

روابط حفظ منابع

موجود

افراد در شبکه ها و

ساختارهای

اجتماعی

خصوصی

)فردی(

کلمن

جنبه‌های از ساختار اجتماعی

که کنش های هدفمند کنشگران را تسهیل می کند

تامین سرمایه انسانی

افراد در زمینه‌های

خانوادگی و

اجتماعی

خصوصی و

عمومی) فردی و

جمعی (

پانتام و فوکویاما

هنجارهای اعتماد و همیاری و شبکه های همکاری برای منافع متقابل را تسهیل می

نماید

تأمین دمکراسی

کارآمد و توسعه

اقتصادی

مناطق و اجتماعات

و گروه ها در زمینه

های ملی و بین

المللی

عمومی ( جمعی )