۲-۲-۷-۲ فقر و ناهنجاری های روانی

اکثر افراد بی بضاعت از قدرت خرید مواد غذایی سالم برخوردار نیستند و امکان کمتری برای تغذیه ای مناسب که نیازمند پول بیشتر است دارند. حتی می توان گفت که اینگونه افراد به دلیل درآمد کم، توان خرید خانه در محیط های آرام، تمیز و خوش آب و هوا را ندارند و این عامل خود در ایجاد ناهنجاری های روانی در بین آن ها مؤثر است (توسلی، ۱۳۸۵، ۲۵).

۲-۲-۷-۳خرابکاری ، بزهکاری و روسپیگری

مسائل و مشکلات اقتصادی به ویژه مشکلات مربوط به بیکاری از عمده ترین عواملی است که جوانان را به سمت رفتار های خشونت آمیز بزهکاری و روسپیگری سوق می‌دهد . خرابکاری ، بزهکاری و روسپیگری بیشتر در بین جوانانی ظاهر می شود که از کمترین سطح تحصیلات برخوردارند و در محله های فقیرنشین اطراف شهر های بزرگ به سختی زندگی می‌کنند ( ارگاس،۱۳۸۰ ،۴۳). روند فزاینده ی بزهکاری در ایران از یک سو و پیامد های زیان بار و گسترش آنمانند بالا رفتن هزینه های اجتماعی و شخصی ، بر هم خوردن روند تخصیص منابع و کاهش سرمایه گذاری و رفاه اجتماعی از سوی دیگر، بررسی علل آن را ضروری می‌سازد . یکی از عوامل تاثیر گذار بر بزهکاری بیکاری است. بیکاران در سنجش با افراد شاغل ، انگیزه ی بیشتری برای رفتارهای بزهکارانه دارند، زیرا از این راه می‌توانند هزینه های زندگی را پوشش دهند(مداح ، ۱۳۹۰، ۱۹۰).

۲-۲-۷-۴ قاچاق مواد مخدر

در کشور ما ایران ، در بررسی ابعاد مختلف علل وقوع جرم ، بررسی بعد اقتصادی جرایمی چون قاچاق مواد مخدر از اهمیت ویژه ای بر خوردار است . به نظر می‌رسد با توجه ‌به این که قاچاق مواد مخدر یکی از انواع جرایمی است که درآمد زایی بالایی دارد، این انتظار وجود دارد که به بیکار شدن یا بودن شخص و در نتیجه سطح درآمد پایین ، احتمال ارتکاب چنین جرمی را افزایش می‌دهد (جعفری لنگرودی، ۱۳۸۱، ۲۵).

۲-۲-۸ اولویت های ایجاد اشتغال

به طور کلی مجموعه عوامل مؤثر و اولویت های ایجاد اشتغال به سه دسته تقسیم می‌گردد:

سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های دولت

نظام اقتصادی و ساز و کارهای رسمی و غیررسمی حاکم بر آن‌ ها

نظام حقوقی و قضایی ( آقا محمدیان، ۱۳۸۰، ۴۴).

۱-دولت:

دولت از جنبه‌های مختلف می‌تواند بر فعالیت‌های اقتصادی اثرگذار باشد، بدین نحو که سیاست‌های کلان اقتصادی و سیاسی دولت می‌تواند منجر به یک نظام اقتصادی سالم، توانمند و شکوفا شده و یا به گسترش اقتصاد زیرزمینی و فساد و در نتیجه یک اقتصاد ضعیف و ناکارآمد گردد. همچنین دولت‌ها نقش مهمی در فراهم کردن زیرساخت‌ها، عملکرد بازارهای پولی، مالی و نیروی انسانی، نظارت بر فعالیت‌های اقتصادی و کنترل فساد دارند و در صورت ناکارآمد بودن دولت، موجب ایجاد اثرات منفی از جمله: تحمیل هزینه های غیرضروری، بی‌ثباتی در فضای رقابت و عدم کارآمدی قوانین، عدم کنترل فساد می‌گردد که مجموعه این عوامل موجب سوق دادن فعالان اقتصادی به بخش اقتصاد غیررسمی می‌گرد (یون و چو، ۲۰۱۴، ۳۱).

۲-نظام اقتصادی:

در نهادهای اقتصادی سازمان‌یافته شکل‌گیری روابط مناسب میان بخش‌های مختلف اقتصادی، تنظیم روابط میان کارکنان و کارفرمایان، کسب اعتبارات مورد نیاز فعالان اقتصادی و بسیاری از روابط و مناسبات دیگر به نحو مطلوب میسر می‌باشد که بدون آن امنیت لازم برای فعالیت سرمایه‌گذاران حاصل نمی‌شود. زیرا عدم وجود نهادهای اقتصادی مناسب موجب شکل‌گیری محیط نامناسب کسب و کار می‌گردد که این امر منجر به تحمیل هزینه های بیشتری بر کسب و کارهای کوچک می‌شود.ساماندهی نهادهای مناسب و رسمی موجب تقویت فعالان اقتصادی شده به نحوی که آن‌ ها با اتکا ‌به این نهادها موجب ایجاد شرکت‌های خصوصی و به تبع آن سبب رونق اشتغال و تولید می‌گردد و از سویی همین تولیدکنندگان می‌توانند به عنوان مالیات‌دهندگان عمده امکان ارائه خدمات اجتماعی، رفاه اجتماعی، بهداشت و … را نیز فراهم نمایند (دافعی، ۱۳۸۶، ۵).

۳-نظام حقوقی:

غالباً سرمایه‌گذاران با حساسیت فوق‌العاده ای شرایط عمومی حاکم بر فعالیت خویش را می‌سنجند و با احساس کمترین خطر از صحنه دور می‌شوند. از دیدگاه سرمایه‌گذاران سرمایه‌گذاری نیاز به امنیت اقتصادی دارد که این امر در سایه قوانین کارآمد و نظام حقوقی که اجرای آن‌ ها را ضمانت نماید فراهم می‌گردد و اجرای این قوانین نیازمند ساز و کارهای تعریف شده و مناسب می‌باشد که برای فعالان اقتصادی امیدبخش و اطمینان‌آفرین باشد. به عبارتی زمانی که هرکس به نظام حقوقی و قضایی نیاز دارد بتواند به آن‌ ها در حداقل زمان ممکن دسترسی داشته باشد و پیاده کردن آن‌ ها آسان باشد (حائری، ۱۳۹۱، ۳۳).

در سال‌های اخیر، عوامل مختلفی سبب گردیده که اقتصاد ایران علی‌رغم برنامه‌ریزی‌‌ها وسیاست‌گذاری‌ها در برنامه های پنج ساله توسعه و سند چشم انداز نتواند به اهداف تعیین شده و جایگاه مطلوب خود دست یابد. کاهش شدید رشد اقتصادی، تضعیف بخش خصوصی عدم فعالیت مطلوب آن باعث شده است که رتبه ایران به خصوص ‌در رتبه‌بندی‌های بانک جهانی، تنزل یابد. در پی بررسی دلایل و عوامل این وضعیت نامطلوب اقتصادی می‌توان به موارد زیر اشاره نمود.

تنظیم و تدوین سیاست‌های اقتصادی بدون توجه به نقش بخش خصوصی و عدم پایبندی دولتبه سیاست‌گذاری خود در قبال بخش خصوصی.تصمیم‌گیری‌های آنی و غیرکارشناسی که موجب ایجاد بی‌ثباتی وعدم تمایل فعالان اقتصادی به سرمایه‌گذاری و کارآفرینی و ایجاد فضای مبهم برای فعالیت‌های اقتصادی.

فقدان نهادهای دموکراتیک، تشکل‌ها و انجمن‌ها برای پیگیری مشکلات و نارضایتی‌ها.

شفاف نبودن فعالیت‌های اقتصادی و عدم دسترسی به اطلاعات مناسب.

فضای بسته، بدون تغییر و آزادسازی نشده قوانین و مقررات.

عدم شفافیت و ناپایداری روابط دیپلماتیک و بین‌الملل.

طولانی بودن و دشواری رویه‌های ثبت اموال و املاک و هزینه های بالای مربوط به آن ( ربانی، ۱۳۸۴، ۲۸).

مهمترین مزیت راه اندازی کسب و کار شخصی آن است که برنامه مربوط به شغل و کسب و کارتان برعهده خودتان قرار می‌گیرد و خودتان تصمیم می گیرید که چه کار کنید با وجود این ، مسائل و مشکلات زیر را در نظر داشته باشید: ممکن است برای سود آوری در کسب و کار تازه راه اندازی شده ، به زمان زیادی نیاز داشته باشید و درآمدتان در سال های اول کم باشد . همچنین ممکن است درآمدتان در نوسان و متغیر باشد. اگر در راه ا ندازی کسب و کارتان اشتباهی مرتکب شوید،کس دیگری مسئولیت آن را بر عهده نمی گیرد و تمام مسئولیت ها متوجه صاحب کسب و کار است(رفیعی، ۱۳۷۳، ۳۶).

۲-۴-۴-ریچارد جنکینز

نظریه هویّت اجتماعی بیش از هر کس با نام ریچارد جنکینز پیوند خورده است. او در سراسر کتاب «هویّت اجتماعی» سعی در فهماندن هویّت به مثابه دیالکتیک درونی- بیرونی شناخت دارد. او با الهام از بینش جامعه‏شناسانه سی.رایت میلز، به ویژه ایده‏ی او ‌در مورد مسائل خصوصی و عمومی تلاش می‌کند با موضوع هویّت، پاسخی برای پرسش تاریخی جامعه‏شناسی از دوگانه ساختار- عامل ارائه کند. جنکینز کار خود با این پرسش­های بنیادی شروع می ‏کند که: هویّت چیست، و هویّت اجتماعی کدام است؟‏ به نظر او هویّت اجتماعی خصلت همه انسان‏ها به عنوان موجوداتی اجتماعی است. با این حال، واژه هویّت، جهانی از موجودات، اشیاء و مواد را در برمی‏گیرد که از مقوله محدود بشریّت گسترده ‏تر است.

جنکینز «هویّت اجتماعی» را معادل «هویّت» می‌گیرد. به نظر او همه هویّت‏های انسانی به یک معنا هویّت‏های اجتماعی هستند:«ممکن نیست غیر از این باشد، زیرا هویّت به معنا مربوط می‏ شود، و معنا خصیصه ذاتی واژه‏ ها و اشیاء نیست. معنا همواره نتیجه توافق یا عدم توافق آدمیان است، همواره موضوع قرارداد و نوآوری است، همواره تا اندازه‏ای به اشتراک گذارده می‏ شود و تا اندازه‏ای در باب آن چون و چرا می‏ شود»(همان:۶). در واقع، هویّت‏ها اجتماعی هستند، چرا که آنچه ما هستیم همواره در عین حال مفرد و جمع است. به نظر جنکینز بخش زیادی از گفتارهای جامعه‏شناختی و روزمره، به اشتباه، میان هویّت (یا هویّت‏های) اجتماعی و هویّت فردی تمایزی نوعی قایل می ‏شوند، که به فرض دیگری استحکام می‏بخشند مبنی بر این که یکی از آن‏ها از دیگری واقعی­تر یا کمتر مشکل‏آفرین است.

تعریف جنکینز از هویّت در حقیقت نقد تعاریف ذات‌گرایانه و ایستای هویّت است. به گمان او هویّت مجموعه‏ای از آگاهی­ های بنیادی نیست که صرفاً «وجود دارد»، بلکه باید ‌به این امر توجّه کرد که هویّت چگونه «عمل می ‏کند» یا «به کار گرفته می‏ شود»، و همچنین به فرآیندی و تأمّلی‌بودن آن، و به ساختار اجتماعی هویّت در تعامل توجّه کافی دارد، زیرا فهم این فرآیندها برای درک این که هویّت اجتماعی چه «هست» اساسی است. ‌بنابرین‏ هویّت را صرفاً می‏توان همچون یک فرایند«بودن» یا «شدن» فهمید (همان:۷).

در واقع جنکینز در تعریف هویّت کاملاً «زیمل»ی عمل می ‏کند: هویّت به شیوه‏ هایی که به واسطه آن‏ها افراد و جماعت‌ها در روابط اجتماعی خود از افراد و جماعت‏های دیگر متمایز می ‏شوند اشاره دارد و متمایز ساختن نظام‏مند نسبت‏ شباهت­ها و تفاوت­های افراد، جماعت‏ها، و میان افراد و جماعت‏ها است. شباهت و تفاوت با هم، اصول پویای هویّت، و کنه زندگی اجتماعی هستند. شباهت خواه واقعی خواه ناشی از میل و گرایش باشد از تفاوت کمتر‏ اهمیّت ندارد. این دو مفهوم در اغلب شکل‏های گوناگون، اصول بزرگ همه پیشرفت‏های درونی و برونی هستند. در واقع تاریخ فرهنگی نوع بشر را می‏توان به منزله تاریخ مخاصمه‏ها و کوشش‏های مسالمت‏جویانه میان این دو مفهوم دانست (زیمل ۱۹۵۰: ۳۰ به نقل از جنکینز:۷).

جنکینر در زمره نظریه‏پردازان ‌بر ساختی هویّت قرار می‏ گیرد. از نظر او هویّت اجتماعی، درک ما از این مطلب است که چه کسی هستیم و دیگران کیستند و از آن طرف، درک دیگران از خودشان و افراد دیگر (از جمله خود ما) چیست. از این رو، هویّت اجتماعی نیز همانند معنا ذاتی نیست؛‏ و محصول توافق و عدم توافق است، و می‏توان در باب آن نیز به چون و چرا پرداخت (همان:۸).

از جمله استدلال‏های اصلی جنکینز این است که از جهت‏های مهمی، امر فردی و امر جمعی را می‏توان چنان فهمید که مشابه یکدیگر هستند(اگر دقیقاً با هم یکسان نباشند)؛ و با هم نسبت دارند؛ و ‌فرآیندهای تولید، بازتولید و دگرگون شدن آن ها همانند است؛ و هر دو فی‏نفسه اجتماعی هستند. بارزترین فرق میان هویّت فردی و هویّت جمعی در این است که هویّت فردی بر تفاوت و هویّت جمعی بر شباهت تأکید دارد. ‌بنابرین‏ به نظر او نظریه‏پردازی درباره هویّت اجتماعی باید هر یک از آن‏ها را بنا به ملاک و معیار برابر، شامل باشد (همان:۳۴).

به نظر جنکینز هویّت‏های فردی، در هر حال محصول اجتماع هستند. در جامعه‏پذیری اوّلیّه و در مرحله متعاقب آن،‏ در نظم تعاملی، و در رویه‏ های نهادینه شده برچسب‏زنی، فرد توسط خودش و دیگران با ملاک‏هایی مشخص می‌شود تا از سایر افراد متمایز شود. منتها هویّت اجتماعی موضوعی مربوط به شباهت نیز هست. هویّت‌های جمعی تأکید بر آن دارند که مردم به چه شیوه‏ هایی به هم شباهت می‏یابند و چه چیزی به باور عام وجه اشتراک آن ها است. پیش از آن‏که از تعلّق مردم به یک جماعت سخن برود، آن ها باید در چیزی هر چند مبهم، بی‏اهمیّت، یا خیالی، با هم وجه اشتراک داشته باشند. منتها نمی‏توان شباهت را بدون در نظر گرفتن تفاوت درک کرد. از نظر منطقی، در شمول چیزی قرار گرفتن مستلزم حذف و طرد نیز هست. با دادن تعریفی از معیار عضویتِ چیزی در گروهی از اشیاء، در عین حال حدی نیز برای طرد هر چیز دیگری که بدان تعلّق ندارد گذاشته می‏ شود. از دیدگاهی جامعه‏شناختی فرقی نمی‏ کند: یکی از وجوه مشترک ما آدمیان تفاوتی است که با دیگران داریم و از خلال تفاوت‏ها است که شباهت‏هامان رخ می‏ نماید. از لحاظ اجتماعی، شباهت و تفاوت همواره کارکردهای یک دیدگاه هستند: شباهت ما، تفاوت آن ها است و برعکس. شباهت و تفاوت بر پهنه حدودی مشترک یکدیگر را بازمی‏تابند. در آن مرز مشترک در‏می‏ یابیم که در کدام حیطه پای گذارده و از کدام حیطه وامانده‏ایم. حتّی در موردی چنین ظاهری، می‏توان دیالکتیک درونی- برونی شناسایی را دید که هر دو وجه آن به طور همزمان به کار افتاده‏اند، و از این راه فهمی از مدل فرآیندپذیری مشابه‏ای از ساخت اجتماعیِ هویّت حاصل کرد که می‏توان آن را در فرد و جماعت به یکسان قابل اعمال دانست (جنکینز:۱۳۶).

با این حال شاید مهمترین مسئله مفهوم «مرز» است. «مرز» با اشاراتی که دلالت‏های توپولوژیک و جغرافیایی را به ذهن متبادر می ‏کند،‏ استعاره‏ای است که استفاده از آن نیازمند احتیاط است؛ «به راستی اصلاً معلوم نیست که مرز یک هویّت خاص چیست و در کجا قرار می‏ گیرد؛ که البته امری شگفت‏آور نیست، چرا که در واقع مرز هیچ‏جا و هیچ‏چیز نیست. مرزها را می‏توان در تعامل میان اعضای ‌گروه‌های دارای هویّت متفاوت یافت، که اصولاً در هر جا و در هر اوضاع و احوالی واقع می ‏شوند. شناسایی صرفاً همان «خمیره فرهنگی» نیست که با هویّت خاصی مربوط باشد، یا این که تنها ملاک بی‏کم‏‌و کاست عضویت به شمار برود. هویّت بیشتر به فرآیندهای مرزبندی می‏ پردازد تا به خودِ مرزها. این فرآیندها به عنوان رویدادهایی تعاملی، بیشتر پاسگاه‏های موقت بازرسی هستند تا مرزهایی با دیوارهای بتونی فرآیندهای تعاملی ممکن است در موقعیت‏ها یا مواقع خاصی روالی معمول بگیرند یا نهادینه شوند» (همان:۱۶۷).

فصل دوم :

ادبیات و پیشینه پژوهش

۲-۱- مقدمه

هدف از این بخش بررسی پژوهش ها و مطالعاتی است که در زمینه سرمایه اجتماعی و سرمایه فکری انجام گرفته است. این قسمت خواننده را با کارها و زمینه‌های قبلی و حیطه مورد مطالعه آشنا می‌سازد. این فصل از سه بخش کلی تشکیل شده است، در بخش اول به مطالعه مبانی نظری سرمایه اجتماعی و در بخش دوم به مبانی نظری سرمایه فکری و در نهایت در بخش سوم به پژوهش های انجام شده داخلی و خارجی و جمع بندی و خلاصه پرداخته می شود.

۲-۲- سرمایه در مفهوم کلاسیک و جدید

مفهوم سرمایه را می توان از آرای مارکس دنبال کرد.در مفهوم پردازی مارکس، سرمایه بخشی از ارزش اضافی است که سرمایه داران، کسانی که ابزار تولید را در اختیار دارند، از گردش کالاها و پول در فرایندهای تولید و مصرف آن را به دست می آورند. در این گردش، به کارگران در مقابل کار)کالاشان( دست مزد پرداخت می شود که به آن ها امکان می‌دهد کالاهایی)از قبیل غذا، مسکن و لباس( را برای ادامه حیات خود )ارزش مبادله( خریداری کنند. اما کالای پردازش و تولید شده توسط سرمایه داران را می توان با قیمت بالاتری در بازار مصرف فروخت )ارزش مصرف کننده ) در این تصویر از جامعه سرمایه داری، سرمایه بیانگر دو عنصر مرتبط اما متمایز است. از یک سو سرمایه بخشی از ارزش اضافی است که به زعم مارکس توسط کارگران تولید شده اما نصیب سرمایه داران می شود. از سوی دیگر، سرمایه بیانگر یک سرمایه گذاری از سوی سرمایه گذاران به امید بازدهی و کسب سود در بازار است. ‌بنابرین‏ سرمایه در مفهوم مارکسی)کلاسیک( نظریه ای در باره روابط اجتماعی استثماری میان دو طبقه است . ( لین ، ۱۹۹۱ : ۱ ) . از دهه ۱۹۶۰ ‌به این سو شاهد ظهور نظریه های جدید سرمایه هم چون سرمایه انسانی، سرمایه فرهنگی و سرمایه اجتماعی هستیم. به طور مثال نظریه سرمایه انسانی شولتز( ۱۹۶۱ ) سرمایه را به مثابه سرمایه گذاری در آموزش با بازگشت سرمایه )سود( معین در نظر می‌گیرد. کارگران د ر مهارت های فنی و دانش سرمایه گذاری می‌کنند تا بتوانند با کسانی که فرایند تولیدرا کنترل می کنندبرای پرداخت به مهارت کارشان وارد مذاکره شوند. به همین ترتیب سرمایه فرهنگی آن گونه که بوردیو( ۱۹۹۰ ) توصیف ‌کرده‌است بیانگر سرمایه گذاری طبقه مسلط در باز تولید مجموعه ای از نمادها و معانی ای است، که توسط طبقه تحت سلطه، غلط درک و درونی شده و آن ها را به مثابه نمادها و معانی طبقه خود پذیرفته اند. این نظریه می پذیرد که توده ها )طبقه تحت سلطه( به عنوان عاملان اجتماعی می‌توانند سرمایه گذاری کنند و این نمادها و معانی را به دست آورند .

بدین ترتیب تصویر ساختار اجتماعی از مبارزه دو گانه آشتی ناپذیر، به تصویر گفتمان های لایه بندی شده تغییر می‌یابد. از طرف دیگر در نظریه های سرمایه جدید به جای اینکه سرمایه به عنوان بخشی از فرایند استثمار طبقاتی در جامعه دیده شود ) تحلیل سطح کلان ( ؛ به چگونگی سرمایه گذاری کارگران و عاملان به عنوان کنشگرانی که برای کسب ارزش افزوده کارشان در بازار سرمایه گذاری می‌کنند پرداخته می شود ) تبیین سطح خرد ( و کنش یا انتخاب به عنوان مؤلفه‌ های مهم در نظریه های جدید سرمایه ظاهر می‌شوند.

‌بنابرین‏ در این نظریه ها یک گذر تبیینی از سطح کلان به سطح خرد مشاهده می شود. نظریه های جدید سرمایه همچنین بر تعامل کنش های فردی و وضعیت های ساختاری در فرایند سرمایه گذاری تأکید دارند ( لین ، ۱۹۹۹ ، به نقل از توسلی و موسوی ، ۱۳۸۴ ) .

جدول ۲-۱- تحول نظریه های سرمایه ( لین ، ۱۹۹۹ )

نظریه کلاسیک

نظریه های سرمایه جدید

نظریه پرداز

مارکس

شولتز

بوردیو

لین، کلمن

بوردیو، کلم ن،

پاتنام

تبیین

روابط اجتماعی: استثمار

کارگران توسط سرمایه

داران )بورژوازی(

انباشت ارزش

اضافی توسط

کارگران

بازتولید نمادها و

معانی

(ارزش‌های)

مسلط

دسترسی و

استفاده از منابع

نهفته در شبکه

های اجتماعی

هم بستگی و باز

تولید گروه

سرمایه

الف- بخشی از ارزش

اضافی بین ارزش

استفاده در بازار مصرف

و ارزش مبادله کالا

ب- سرمایه گذاری در

تولید و گردش کالا

سرمایه گذاری

مهارت‌ها و دانش

فنی

درونی کردن

سرمایه گذاری

در شبکه های

اجتماعی

سرمایه گذاری

در تأیید و

پذیرش متقابل

سطح تحلیل

ساختاری )طبقات(

فرد

فرد/ طبقه

فرد

گروه/ فرد

گفتار اول : سرمایه اجتماعی

۳-۲- تعاریف ارائه شده ازسرمایه اجتماعی

سرمایه اجتماعی واژه ای است که در سال‌های اخیر وارد حوزه علوم اجتماعی و اقتصاد گردیده و از این منظر دریچه تازه ای را در تحلیل و علت یابی مسائل اجتماعی و اقتصاد گشوده است. در این زمینه مطالعات وسیعی توسط صاحب نظران و دانشمندان این علوم صورت گرفته و نظریه پردازانی همچون بوردیو ، پاتنام ، کلمن، فوکویاما، لین، جاکوب، گلن لوری، بن پرات و بیکر تعاریف متعددی از سرمایه اجتماعی ارائه کرده‌اند که در ادامه به تفصیل شرح خواهیم داد.

جدول ۲-۲- تعاریف، اهداف، تحلیل و منافع حاصل از سرمایه اجتماعی

نظریه پرداز

تعریف

اهداف

سطح تحلیل

بازدهی سرمایه

بوردیو

منابعی که دسترسی به

کالاهای گروهی را فراهم

می‌سازد

تامین سرمایه اقتصادی.

افراد در رقابت های

طبقاتی

خصوصی) فردی

و گروهی(

لین

دسرسی و استفاده از

منابع نهفته در شبکه های

اجتماعی

تأمین منابع نهفته در

روابط حفظ منابع

موجود

افراد در شبکه ها و

ساختارهای

اجتماعی

خصوصی

)فردی(

کلمن

جنبه‌های از ساختار اجتماعی

که کنش های هدفمند کنشگران را تسهیل می کند

تامین سرمایه انسانی

افراد در زمینه‌های

خانوادگی و

اجتماعی

خصوصی و

عمومی) فردی و

جمعی (

پانتام و فوکویاما

هنجارهای اعتماد و همیاری و شبکه های همکاری برای منافع متقابل را تسهیل می

نماید

تأمین دمکراسی

کارآمد و توسعه

اقتصادی

مناطق و اجتماعات

و گروه ها در زمینه

های ملی و بین

المللی

عمومی ( جمعی )

1. مهارت های کار کردن

مهارت باب بازار(مورد نیاز بازار)^[۶۷]، مهارت کارتیمی، مهارت خودانگیخیتگی^[۶۸]

1. مهارت های سلامت وجود

مهارت عزت نفس، مهارت خود مسئولیت پذیری^[۶۹]، مهارت ابراز وجود مناسب^[۷۰]، مهارت کنترل خود^[۷۱] (خودانضباطی).

1. مهارت های زیستن

مهارت انتخاب سبک زندگی سالم، اداره استرس، مهارت پیشگیری از بیماری، مهارت ایمنی شخصی (رولینز^[۷۲]،۱۹۹۶ ،به نقل از فتحی واجارگاه و اسفندیاری،۱۳۸۳،ص۲۱).

تجارب کشورهای مختلف نشان می‌دهد که ماهیت و تعریف مهارت‌های زندگی، در کشورها و فرهنگ های مختلف، متفاوت بوده است. طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی(۱۳۷۷) از مهارت های زندگی،۱۰ مهارت اصلی و پایه ای عبارتند از، توانایی تصمیم گیری، توانایی حل مسئله، توانایی تفکر خلاق، توانایی تفکر نقادانه، توانایی ارتباط مؤثر، توانایی روابط بین فردی، توانایی خودآگاهی، توانایی همدلی، توانایی مقابله با هیجان ها و توانایی مقابله با استرس.

طارمیان و همکاران (۱۳۸۳). طبقه بندی ذیل را از انواع مهارت های زندگی ارائه نموده اند:

1. مهارت تصمیم گیری ۲- مهارت روابط اجتماعی مؤثر

۳- مهارت حل مسئله ۴- مهارت خودشناسی

۵- مهارت تفکرخلاق ۶- مهارت همدلی

۷- مهارت تفکر انتقادی ۸- مهارت مقابله با هیجانات و فشارهای روانی

صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف ۲۰۰۳) در مقاله ای با عنوان «کدام مهارت ها، مهارت‌های زندگی هستند^[۷۳]». انواع مهارت های زندگی را به شرح زیر طبقه بندی می‌کند:

الف)مهارت های ارتباط و روابط بین فردی^[۷۴]

– مهارت های ارتباط بین فردی: ارتباط کلامی – غیرکلامی، گوش دادن فعال، ابراز احساسات، ارائه بازخورد (بدون سرزنش) و دریافت بازخورد.

– مهارت های مذاکره / امتناع^[۷۵] (نه گفتن): مدیریت مذاکره و تعارض، مهارت های اعتماد به نفس، مهارت های امتناع.

– همدلی^[۷۶] : توانایی توجه کردن و درک کردن نیازها و شرایط دیگران و بیان کردن آن.

– مشارکت و کارگروهی^[۷۷] : احترام گذاردن به مشارکت دیگران، ارزیابی توانایی خود و شرکت کردن در گروه.

– مهارت های حمایت: مهارت های تاثیر گذاشتن و قانع سازی، مهارت های انگیزش و شبکه بندی.

ب) مهارت های تصمیم گیری و حل مسأله، مهارت های جمع‌ آوری اطلاعات، ارزیابی کردن، پیامدهای آینده اعمال حاضر برای خود و دیگران، تعیین کردن راه حل های متفاوت برای مسائل، تحلیل مهارت ها با توجه به ارزش ها و نگرش های خود و دیگران درباره انگیزش.

– مهارت های تفکر انتقادی: تحلیل تاثیر همسالان و رسانه ها، تحلیل نگرش ها، ارزش ها، هنجارهای اجتماعی و باورها و عوامل تاثیرگذار برای آن ها، شناسایی اطلاعات و منابع اطلاعاتی مربوط.

۲-۵- مؤلفه های مهارت های زندگی

به هر حال، توجه و تأمل در دیدگاه های مطرح شده فوق، بیانگر تعدد و تکثر مواضع و دیدگاه های صاحب نظران ‌در مورد انواع مهارت های زندگی می‌باشد. در این تحقیق، پژوهشگر با توجه به دسته بندی های ارائه شده و مطالعاتی که بر روی انواع مهارت های زندگی داشته است، مجموع مهارت های مذکور را در قالب شش مهارت که شامل مهارت حل مسئله، تصمیم گیری، شهروند جهانی، برقراری ارتباط، مشارکت و همکاری و فناوری اطلاعات می‌باشد، تلخیص و توضیح و تببین می کند.

۲-۵-۱ مهارت حل مسئله

فرایندی است که شخص با توجه به تجارب عملی و توانمندی های ذهنی خود بتواند در جهت حل مسئله یا مشکل قدم برداشته و به نتیجه مطلوب دست یابد (حنیفی،۱۳۹۰، ص ۱۳). این مهارت عبارت است از تعریف دقیق مشکلی که فرد با آن روبرو است، شناسایی و بررسی راه حل های موجود، برگزیدن و اجرای راه حل مناسب و ارزیابی فرایند حل مسئله تا ‌به این ترتیب فرد دچار دغدغه و اضطراب نشود و از راه های غیرسالم برای حل مشکلات خویش استفاده نکند (فتی و همکاران، ۱۳۸۵). حل مسئله نیازمند یک سلسله فعالیت های تخصصی و داشتن بسیاری از توانمندی های شخصیتی است، برخی مسائل رو در روی آدمی دارای راه حل های واضح هستند و بعضی راه حل های زیاد روشنی ندارند. راه حل های ساده متاثر از تجربیات و دانسته های قبلی آدمی است، اما آن دسته از مسائل که به سادگی قابل حل نیستند موید آن است که یافتن راه حل در حوزۀ دانش و تجربه فرد نیست لذا، باید اطلاعات جدیدی فراهم آید. حل موفقیت آمیز مسائل زندگی به اعتماد نقس بیشتر و آرامش فرد منجر می شود. حل مسأله فرد را قادر می‌سازد به طور سازنده با مشکلات زندگی خود مواجه شود. حل مسأله مستلزم چندین فعالیت است به طوری که ابتدا باید مسئله را با دقت و صحت تعریف کرد و سپس راه حل های متفاوت را در کنار هم قرار داد و در نهایت، راه حل مناسب را از میان راه حل های ممکن انتخاب و اجرا کرد ( خنیفر، ۱۳۸۷).

تلاش برای رسیدن به هدف از مسیرهای خاص، یافتن بهترین راه و استفاده از راهبردهای مفید و مؤثر در حل مسئله، چاره کار در مسائلی دانسته می شود که راه حل زیاد روشنی ندارند. بدین ترتیب باید ابتدا زمینه‌های مناسب برای درک و فهم سوال یا مسأله را فراهم آورد و به فرد کمک نمود تا اطلاعات لازم را ( از طریق مجاری مناسب) برای حل مشکل کسب و اطلاعات اصلی و کمکی را از اطلاعات جنبی یا فرعی (که یاریگر او نیستند) جدا نماید. در این مرحله فرد باید ترغیب شود تا به راه حل های متفاوت بیندیشد و برای هر راه حل نتایج نهایی را پیش‌بینی نماید. انتخاب بهترین روش و بازبینی فعالیت پسندیده در حل یک مسئله از دیگر اقدامات در دستیابی به موقعیت بهینه است. روش حل مسأله، خود بیانگر آن است که بهتر است این روش ها در دوران کودکی و نوجوانی به طور منظم به افراد آموزش داده شوند تا در بزرگسالی و در زمان تعاملات اجتماعی بیشتر، از آسیب های فردی و اجتماعی به دور باشند (خرازی،۱۳۸۵).

گام های حل مسئله شامل، شناسایی یا طرح مسئله: در الگوی حل مسئله فرد نخست از وجود مسئله آگاه می شود. تعریف دقیق مسئله: هر مسئله باید به طور دقیق و صریح، تعریف شود. جمع‌ آوری اطلاعات: منابع موجود و مهمی را که با مسئله در ارتباط هستند، شناسایی کنیم. تولید راه حل های مختلف: در این مرحله فرد باید نقشه یا طرحی را برای حل مسئله انتخاب کند. بررسی راه حل های مختلف و انتخاب بهترین راه حل، ارزیابی راه حل انتخاب شده و اجرای آن می‌باشد (شعبانی، ۱۳۸۲).

افراد توانمند در حل مسئله، قادر به تشخیص احساسات و افکار منفی خود و کنترل آن ها هستند، هنگام تصمیم گیری و در برخورد با مشکلات، خود را سرزنش نمی کنند. روش معمول این افراد رویارویی با مسائل و مشکلات است، می‌توانند نتایج تصمیم گیری ها و راه حل های خود را پیش‌بینی کنند، در افکار، احساسات و رفتارهای خود متعادل هستند (برزآبادی فراهانی، ۱۳۸۹، ص ۱۲۵).

زندگی روند مواجهه شدن پیاپی با مسائل و تلاش برای حل آن ها است. حل موفقیت آمیز مسائل زندگی به اعتماد نفس بیشتر و آرامش فرد منجر می شود. مواجهه سازنده با مشکلات مهارت فوق العاده ارزشمندی است که آموزش آن به دانش آموزان کاملا لازم و ضروری است، با آموزش این مهارت به دانش آموزان، آن ها را قادر می‌سازیم تا به طور موثرتری مسائل زندگی خود را حل نمایند، همواره با فکر و بدون عجله عمل کنند، در مقابل با مسائل و هنگام تصمیم گیری احساس درماندگی و ناامیدی نکنند، مسائل مهم زندگی اگر حل نشده باقی بمانند تنش روانی و به دنبال آن مشکلاتی برای جسم در پی خواهند داشت.

۲-۵-۲ مهارت تصمیم گیری

۱-۶-۲- تعریف عملیاتی انگیزش تحصیلی

منظور از انگیزش تحصیلی در این تحقیق نمره‌ای است که فرد از پرسشنامه انگیزش تحصیلی والرند (ASM)^[5] به دست می‌آورد که در این پژوهش نمرات بالای ۱۳۷ معرف وضعیت مطلوب انگیزش تحصیلی خواهد بود.

۱-۶-۳- تعریف مفهومی تاب‌آوری

Garmezy & Masten (1991) تاب‌آوری را فرایند سازگاری موفقیت‌آمیز علی‌رغم شرایط چالش‌برانگیز و تهدیدکننده تعریف کرده‌اند.

۱-۶-۴- تعریف عملیاتی تاب‌آوری

منظور از تاب‌آوری در این تحقیق میزان نمره‌ای است که فرد از پرسشنامه کو نور و دیویدسون CD-RIS^[6] به دست می‌آورد که نمرات بالای ۵۰ معرف وضعیت مطلوب تاب آوری خواهد بود.

۱-۶-۵- تعریف مفهومی سبک‌های والدگری

سبک‌های والدگری یا شیوه های فرزند پروری منظومه‌ای از نگرش‌ها ‌در مورد کودک، نحوه برقراری ارتباط با کودک، روش نگهداری کودک و جو عاطفی حاکم بر فضای رفتاری والدین است (Darling & Steinberg, 1993).

۱-۶-۶- تعریف عملیاتی سبک‌های والدگری

منظور از سبک‌های والدگری در این تحقیق نمره‌ای است که فرد از پرسشنامه سبک‌های فرزند پروری بامریند به دست می‌آورد.

۱-۶-۷- تعریف مفهومی نگرش دانش‌آموز نسبت به مدرسه

نگرش نسبت به مدرسه شامل علاقه و عاطفه دانش‌آموز نسبت به مدرسه است. تحقیقات نشان داده‌اند که دانش آموزان دارای پیشرفت تحصیلی ضعیف، نگرش‌های منفی نسبت به مدرسه نشان می‌دهند (۲۰۰۳ Mc coach & Siegle).

۱-۶-۸- تعریف عملیاتی نگرش دانش‌آموز نسبت به مدرسه

منظور از نگرش دانش‌آموز نسبت به مدرسه در این تحقیق نمره‌ای است که فرد از پرسشنامه نگرش نسبت به مدرسه SAAS-R^[7] به دست می‌آورد که نمرات ۱۷۶ به بالا مؤید نگرش مطلوب نسبت به مدرسه می‌باشد.

فصل دوم ۲

پیشینه پژوهشی

• • مقدمه

• • انگیزش

• • انگیزش تحصیلی

• • تاب آوری

• • سبک‌های والدگری

• • نگرش

• مؤلفه‌های نگرش نسبت به مدرسه

۲-۱- پیشینه نظری

۲-۱-۱- مقدمه

در این قسمت ابتدا گستره نظری و نظریات مرتبط با هرکدام از متغیرهای اصلی پژوهش به صورت مجزا مطرح می‌شود و در قسمت دوم به بیان پژوهش‌هایی که در این حوزه در خارج و داخل کشور انجام‌شده می‌پردازیم.

۲-۱-۲- انگیزش

انگیزش مهم‌ترین شرط یادگیری است. علاقه به یادگیری محصول عواملی است که به شخصیت و توانایی دانش‌آموز، ویژگی‌های تکالیف، مشوق‌ها و دیگر عوامل محیطی مربوط است. دانش آموزان باانگیزه به‌راحتی شناخته می‌شوند. آن‌ ها به یادگیری اشتیاق داشته، علاقه‌مند، کنجکاو، سخت‌کوش و جدی می‌باشند. این دانش آموزان به‌راحتی موانع و مشکل‌ها را از پیش پای خود برمی‌دارند، زمان بیشتری برای مطالعه و انجام تکلیف‌های مدرسه صرف می‌کنند، مطلب‌های بیشتری می‌آموزند، پس از پایان دوره دبیرستان به تحصیلات ادامه می‌دهند (Skhner &, Belmont 1993؛ به نقل از عابدی و مظفری، ۱۳۸۹).

۲-۱-۲- ۱- تاریخچه نظریه‌پردازی ‌در مورد انگیزش

مفاهیم انگیزش منشأ فلسفی دارند که از دوران یونانیان باستان تا رنسانس اروپا در قالب دو موضع اراده و امیال بدن برداشت‌شده است. افلاطون معتقد بود که انگیزش از روح یا ذهن و روان به صورت سلسله مراتبی ترتیب یافته ناشی می‌شود که در سطح ابتدایی به گرسنگی و میل جنسی بازمی‌گردد، در سطح دوم به معیارهای اجتماعی مربوط می‌شود و در سطح عالی‌تر به توانایی‌های تصمیم‌گیری روح، مانند عقل و انتخاب کمک می‌کند (ریو،۱۹۹۲ ، ترجمه سیدمحمدی ۱۳۸۲). انگیزه ها بر اساس زمینه تکاملی به دودسته انگیزه های اولیه و ثانویه تقسیم می‌شوند. انگیزه های اولیه، انگیزه های فطری هستند که بر پایه فرایندهای زیستی استوارند و انگیزه های فردی نیز نامیده می‌شوند، مانند گرسنگی، تشنگی، خواب، میل جنسی و …؛ انگیزه های ثانویه، اکتسابی هستند و رابطه مستقیمی با فرایندهای زیستی ندارند و مربوط به ارتباط فرد با جامعه می‌باشند. این انگیزه ها، انگیزه های اجتماعی نیز نامیده می‌شوند؛ مانند انگیزه پیشرفت، کنجکاوی، موفقیت و … (بخشایش، ۱۳۷۹). اصطلاح انگیزه، در زندگی روزانه به معنای وسیعی از معنای روانشناسی به کار می‌رود، زیرا تمام عادت‌ها، محرک‌های خارجی، هیجان‌ها و هدف‌ها را شامل می‌شود.

کلمه (motivation)، از کلمه لاتین «movere» مشتق شده و به معنای «جنبش و حرکت» است و در فرهنگ روانشناسی به گفته‌مان اصطلاحی است که تنها بر باعث‌ها و انگیزه های ذاتی یا درونی اطلاق می‌شود. گروه دیگری از روانشناسان معتقدند که «انگیزه، هر حالتی در فرد است که او را به انجام دادن فعالیت معینی تحریک و متوجه می‌کند و به میزان فعالیت او را معین و محدود می‌کند». برخی نیز می‌گویند: «انگیزه، آن نیروهای کشاننده هستند که فرد را به انتخاب انجام دادن یک عمل، یا ترجیح یک فعالیت دیگر وادار می‌کنند» (شعاری نژاد، ۱۳۶۲).

۲-۱-۲-۲- تعریف انگیزش

انگیزش، دلایل رفتار افراد را نشان می‌دهد و مشخص می‌کند که چرا آن‌ ها به روش خاصی عمل می‌کنند. رفتار دارای انگیزه، رفتاری باانرژی، جهت‌دار و دنباله‌دار است (Santroc، ۲۰۰۶؛ به نقل از یوسفی و همکاران، ۱۳۸۸).

بنا بر تعریف Santrock (2001) انگیزش دلایلی است که چرا مردم به گونه خاص رفتار می‌کنند و رفتار برانگیخته‌شده، نیرو دهنده، جهت دهنده و استمراربخش است. Dash & Dash (2003؛ به نقل از عبد خدایی، ۱۳۸۵) انگیزش را به معنای هدف و علت انجام فعالیت تعریف می‌کند.

لفرانسوا (۱۹۹۱؛ ترجمه فرجامی، ۱۳۸۰) انگیزش را به معنای علت فعالیت‌ها و دلایل انجام کارها تعریف ‌کرده‌است و معتقد است که انگیزه ها توضیحات روان‌شناسی رفتارها می‌باشند و نظریه های انگیزش می‌کوشند تا توضیح دهند چرا برخی کارها را انجام داده و برخی را انجام نمی‌دهیم. سیف (۱۳۸۲) انگیزش را به عنوان عامل نیرو دهنده، ‌هدایت کننده و نگهدارنده رفتار تعریف ‌کرده‌است.

اگرچه ‌در مورد ماهیت دقیق انگیزش توافقی وجود ندارد، پنتریچ و شانک^[۸] (۲۰۰۲؛ ترجمه شهرآرای، ۱۳۸۶) تعریفی ارائه داده‌اند که عناصر اصلی موردنظر پژوهشگران و متخصصان درباره انگیزش را پوشش داده است:

«انگیزش فرایندی است که طی آن فعالیتی هدف محور برانگیخته و حفظ می‌شود». طبق این تعریف انگیزش یک فرایند است نه فراورده. ما نمی‌توانیم انگیزش را مستقیماً مشاهده کنیم اما می‌توانیم آن را از رفتارهایی مانند انتخاب تکالیف، تلاش، استقامت و گفتار استنباط کنیم. انگیزش دربرگیرنده اهدافی است که محرک عمل و جهت دهنده آن را فراهم می‌کنند؛ ‌بنابرین‏ افراد مواردی در ذهن دارند که تلاش می‌کنند به آن‌ ها دست یابند یا از آن‌ ها اجتناب کنند؛ و بالاخره این‌که فعالیت برانگیخته، فراخوانده و حفظ می‌شود. آغاز حرکت، یک هدف مهم و اغلب دشوار است چون مستلزم قبول مسئولیت برای تغییر است اما فرایندهای انگیزشی نسبت به تداوم عمل شدیداًً حساس هستند.

۲-۱-۲-۳- شاخص‌های انگیزش

وجود انگیزش از روی شاخص‌های رفتاری نشان داده شده در جدول ۲-۱ قابل استنباط است.

جدول ۲-۱ : شاخص‌های انگیزش (پنتریچ و شانک، ۲۰۰۲؛ ترجمه شهرآرای، ۱۳۸۶)

شاخص
ارتباط با انگیزش