تمایل گسترده به ادامه­ تحصیل تا بالاترین مدارج دانشگاهی به عنوان یک انگیزه­ فردی و اجتماعی، تخصصی شدن رشته‌های علمی، نیاز نظام­های دانشگاهی و بازار کار به افراد دارای تحصیلات سطح بالای دانشگاهی، از عوامل رونق تحصیلات تکمیلی بوده است(روح الامینی، ۱۳۸۷).

همچنین همکاری دانشگاه و صنعت و دانشگاه با سایر سازمان­ های اجرایی به رونق تحصیلات تکمیلی کمک ‌کرده‌است. تحصیلات تکمیلی در جهان عمدتاًً از دانشگاه ­های اروپا و در دهه­های اخیر از دانشگاه ­های ایالات متحده امریکا الگو گرفته است. مفهوم جدید تحصیلات تکمیلی که در آن بین تحقیق و تحصیلات پیشرفته یک هماهنگی طبیعی به چشم می‌خورد، در اوایل دهه­ ۱۸۰۰ در آلمان به وجود آمده است.

در سال­های پس از جنگ جهانی دوم دانشگاه ­های امریکا با پشتوانه مالی و سیاسی قابل ملاحظه به تدریج از رقبای اروپایی خود مانند فرانسه و انگلستان پیشی گرفتند و به قطب تحصیلات تکمیلی در جهان بویژه غرب تبدیل شدند. در بخش هایی از جهان که زیر نفوذ سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشورهای اروپایی و امریکا قرار داشتند، در تحصیلات تکمیلی نیز از این کشورها الگو گرفته می­شد.

دانشگاه به عنوان یک نهاد اجتماعی یکی از ارزشمندترین منابعی است که جامعه برای پیشرفت و توسعه در اختیار دارد. این نهاد به جهت نقش تعیین کننده ­ای که در تولید دانش(پژوهش) و انتقال دانش(آموزش) دارد به­عنوان یکی از شاخص­ های تعیین میزان توسعه کشورها مدنظر قرار گرفته است. با توجه به رشد قابل ملاحظه متقاضیان آموزش عالی کشور و محدودیت ظرفیت پذیرش در تحصیلات تکمیلی انتخاب شیوه ­های نوین گزینش علمی دانشجو به­جهت انتخاب اصلح اجتناب­ناپذیر ‌می‌باشد. لذا لازم است کلیه منابع و امکانات جهت تدوین و پیاده ­سازی شیوه ­های جدید گزینش علمی با بهره گرفتن از فن­آوری­های روز دنیا برای صحت و دقت در این امر به­کار گرفته شود(راهنمای دوره دکتری تخصصی سال ۱۳۹۰).

امروزه نظام آموزش عالی در دنیا، به­ ویژه پس از مطرح شدن نقش و جایگاه سرمایه انسانی در پیشبرد اهداف توسعه و رشد اقتصادی، به مهم­ترین مسائل کشورها به­ ویژه کشورهای در حال توسعه تبدیل شده است. نقش و جایگاه این نظام و تأثیر آن بر توسعه جامعه بر کسی پوشیده نیست. ایفای این نقش در گرو فرایندهای مختلفی است که از جمله آن، فرایندهای آموزش، پژوهش و پذیرش دانشجو به­عنوان مشتریان اصلی نظام آموزش عالی است. از این­رو چگونگی پذیرش دانشجو و فرایند گزینش و سنجش آن­ها از مباحث اصلی نظام­های آموزشی دنیا‌ است(قلی­پور و همکاران، ۱۳۷۸ ).

تربیت دانشجو در مقطع دکترای تخصصی(phD)، به دلیل اهمیت نقشی که قرار است در آینده به عهده این دانشجویان گذاشته شود بسیار حائز توجه است. بی­تردید بخش مهمی از ارتقای سطح نهادهای آموزشی کشور و اعتلای وضعیت دانش کشور، منوط به آموزشی است که کادر علمی دانشگاه در زمان دانشجویی خود از آن بهره ‌گرفته‌اند بنا­بر­این شناخت مقتضیات و وضعیت این دوره و تلاش در راستای بهبود آن، کمک زیادی به تعالی نظام آموزشی کشور خواهد داشت(دانشگاه باقرالعلوم، ۱۳۸۹).

۲-۱۴ فرایند آموزش PhD در دنیا

رایج­ ترین مدل­های دکتری در دنیا دوره ­های مبتنی بر درس^[۱] و مبتنی بر پژوهش^[۲] می­باشند. آموزش دکترای مبتنی بر درس اگر­چه سابقه­ای ۱۵۰ ساله دارد اما کماکان شکل سنتی خود را در آمریکا و بسیاری از کشورهای دیگر حفظ ‌کرده‌است. در این روش، دانشجو با گذراندن یک دوره دروس تعریف شده به مدت ۲-۱ سال و قبولی در امتحان جامع، وارد مرحله پژوهشی شده و پس از دفاع از پایان نامه موفق به اخذ درجه دکترای تخصصی م­ گردد. طول این دوره بسته به عوامل مختلف بین۹-۴ سال متغیر می­ باشد. دور­ های دکترای مبتنی بر پژوهش از نظر ساختار، تنوع و گوناگونی بیشتری دارند. استاد راهنمای دانشجو، موضوع و بودجه پژوهش وی در ابتدا مشخص بوده و دانشجو با اجرای یک پژوهش اصیل و دفاع از پایان نامه و یا انتشار نتایج آن در مجلات معتبر فارغ­ التحصیل می­گردد. ممکن است حسب نیاز، دانشجو ملزم به گذراندن برخی دروس مرتبط با موضوع پایان نامه خود باشد. طول این­گونه دکترا عموماً بین ۴-۲ سال است. هم­اکنون به­ ویژه در اروپا تمایل کلی به سمت دوره ­های ساختار­مندی است که در آن دانشجو در یک گروه پژوهشی تربیت می­ شود، به­ طور مداوم در جلسات مشترک با افرادی با سطوح مختلف آکادمیک در ارتباط بوده و با مشکلات و چالش­های مختلف آکادمیک آشنا می­ شود. در ایران در مدل جاری دکترا رابطه دو­ به­دوی بین یک استاد و یک دانشجو باقیست و دانشجو به­ ویژه در مرحله پایان نامه اغلب تنها با استاد راهنمای خود رو­به­رو ‌می‌باشد.

آموزش دکترا در شکل فعلی آن به­ ویژه در اروپا و آمریکای شمالی برای حصول به اهداف عالی توسعه، شدیداً مورد تردید صاحب­نظران قرار گرفته و سیاست­گذاران را ناگزیر به تجدی­ نظر در شکل و محتوای این دوره­ ها نموده است به­ نحوی که با واقعی­ ها و نیازهای موجود، سازگاری بیشتری نشان دهد.

بسیاری از کشورهای با سابقه، گونه­ های جدیدی از دکترا را با عنوان دکترای تخصصی حرفه­ای^[۳] معرفی نموده ­اند. ایجاد دوره ­های دکترای تخصصی حرفه­ای توانسته از یک طرف دوره ­های دکترا را بیش از پیش به سمت رفع نیازهای جامعه سوق دهد و از طرف دیگر اشتغال دانش­آموختگان دکترا را تسهیل نماید. طول این دوره کوتاه­تر بوده و پایان نامه دانشجو بیشتر معطوف به حل مشکل صنعت است تا ارائه یک شاهکار پژوهشی. در این مدل عمدتاً هزینه تحصیل دانشجو از سوی صنعت پرداخت شده و استاد راهنما گرانت تحقیقاتی خود را از بخش خصوصی دریافت می­ کند. در مدل نوین آموزش دکترای تخصصی در بریتانیاNew Route PhD نیز گذراندن دوره­ای با برنامه­ای شامل دروس تئوری به مدت حداقل یک­سال قبل از شروع پایان نامه، پیش ­بینی شده است. در این مدل وجود یک دوره کوتاه­مدت تئوری علاوه بر کاهش هزینه­ ها به تقویت بنیه علمی و جهت­گیری پژوهشی آینده دانشجو کمک شایانی می­ نماید.

تجدید­نظر در ساختار آموزش دکترا تنها در کشورهای توسعه ­یافته، دیده نمی­ شود و کشورهایی مانند چین و هندوستان نیز در عرصه به­ کارگیری و مشارکت دانش­آموختگان دکترا در روند توسعه خود قدم­های بزرگی برداشته­اند. به­نظر می­رسد کشور ما نیز ناگزیر از به­کار­گیری این تجربیات و تغییر نگرش به مأموریت‌ و جایگاه آموزش دکترا در کشور باشد.

۲-۱۵ نحوه پذیرش دانشجو دکتری

در برخی کشورها قوانین پذیرش دانشجوی دکترا، سخت و در برخی دیگر، غیر­رسمی و بدون قاعده خاص بوده و دانشجو با یافتن یک استاد راهنما، می ­تواند دوره دکترا را شروع نماید. حتی در بعضی کشورها ورود به دوره دکترا بدون نیاز به گذراندن مقاطع قبلی، امکان­ پذیر است.